Berebut Menjadi “Soleh” : Persaingan UMNO Dan PAS Dalam Mewakili Aspirasi Umat Islam Di Malaysia, 1982-2013

Norazlan Hadi Yaacob

Persaingan UMNO dan PAS sebagai sebuah parti Melayu-Islam telah bermula seawal penubuhannya lagi. Era pentadbiran Dr Mahathir Mohamad,di perkenalkan dasar penerapan nilai Islam dan penubuhan beberapa institusi keislaman. Kemasukan Anwar Ibrahim ke dalam UMNO juga telah memperkukuhkan lagi kegiatan keislaman kerajaan. Mulai tahun 1982, PAS memperkenalkan konsep kepimpinan ulama dan dasar Membangun Bersama Islam di Kelantan. Ini telah memberi dimensi baru tentang perkembangan Islam di Malaysia. Pada tahun 1998, Anwar Ibrahim yang merupakan penggerak utama islamisasi dalam kerajaan telah dipecat. Ini menimbulkan kemarahan masyarakat Islam. Pada PRU ke 11 (1999), PAS mendapat kemenangan besar kerana mendapat simpati dari masyarakat Islam. Ini menyebabkan Dr Mahathir Mohamad terpaksa mengistiharkan Malaysia sebagai sebuah negara Islam  serta mempopulerkan  slogan perpaduan ummah untuk menarik kembali undi umat Islam. Di era pentadbiran Abdullah Ahmad Badawi,beliau memperkenalkan Islam Hadhari sebagai model pemerentahannya. Ini menyebabkan masyarakat Islam kembali menyokong kerajaan (UMNO) pada PRU ke 11 walaupun pada masa yang sama PAS juga memperkenalkan dokumen negara Islam. Selepas PRU ke 11 (2004), PAS berkerjasama dengan penyokong Anwar Ibrahim (PKR) dan memperkukuhkan program-program keislamannya serta meluaskan pengaruhnya pada kelompok bukan Islam dengan memperkenalkan konsep PAS For All. Ini menyebabkan mereka mencapai kemenangan besar  pada PRU ke 12 (2008).BN yang  kalah teruk terpaksa memperkenalkan beberapa program serta isu keagamaan untuk menarik pengundi Islam. Di bawah kepimpinan Mohd Najib Tun Razak sekarang, isu kedaulatan dan hak masyarakat Islam telah berkembang dengan begitu hebat. Ini menunjukkan penonjolan program keagamaan masih merupakan faktor penting dalam persaingan antara PAS dan UMNO dalam merebut undi umat Islam. Kajian ini akan memperincikan program-program keislaman UMNO dan PAS dalam menarik simpati umat Islam di Malaysia.

Pengenalan

Penubuhan parti politik sebagai institusi politik adalah fenomena baru di kalangan negara Muslim. Perkembangan ini seiring dengan gagasan negara bangsa yang berkembang di Amerika Serikat pada tahun 1850, ia diwujudkan dalam bentuk sistem parti politik dalam pengertian demokrasi moden yang diertikan sebagai sistem pemerentahan yang berasaskan pada suatu keyakinan dan praktik bahawa pemilihan  mesti dilakukan oleh warga negara secara bebas. Bagi negara muslim, gagasan ini diperkenalkan oleh kolonial yang menggunakan sistem parti politik. Di Malaysia, persaingan antara UMNO dan PAS yang merupakan parti yang dianggotai oleh masyarakat Melayu yang beragama Islam adalah berkaitan pemahaman hubungan antara agama dan negara. Menurut UMNO, Malaysia adalah sebahagian daripada negara Islam yang menjalankan pemerentahan Islam sesuai dengan tuntutan masyarakat Malaysia,[1] manakala menurut PAS, Malaysia masih merupakan negara yang tidak Islami kerana dalam perlembagaanya tidak mencantumkan untuk mendaulatkan syariah Islam.[2] Pertembungan fahaman inilah yang mencetuskan persaingan sengit antara PAS dan UMNO dalam merebut undi pengundi Islam.

Persaingan Ideologi UMNO dan PAS di Era 1980-an

 Di tahun1980-an, gerakan Islam menjadi alat politik yang penting di Malaysia.[3] Kekuatan pengaruh PAS dan gerakan Islam seperti ABIM dalam mendominasi politik Islam di Malaysia sesungguhnya telah menggerunkan UMNO. Gabungan keduanya sudah tentu boleh memberikan kesan kepada politik negara kerana kedua-dua pertubuhan ini mempunyai cita-cita yang sama iaitu untuk menubuhkan sebuah negara Islam.[4]  Di awal tahun 1980-an, UMNO dan PAS telah menjadi semakin islamik. Oleh itu kerajaan Malaysia yang di wakili UMNO telah memperkenalkan  dasar baru berkaitan Islam. Dalam Rancangan Malaysia ke- 4 telah diumumkan bahawa Islam akan memainkan peranan besar dalam pembangunan negara.[5]

UMNO mengambil pendekatan akomodasi dalam mempraktikan dasar Islam bagi menghadapi tantangan dan saingan dari gerakan Islam dan PAS sebagai partai oposisi. Oleh itu UMNO menjadi lebih Islamik apabila berhadapan dengan tantangan ini. Antara caranya ialah dengan mengambil pemimpin gerakan Islam ternama yang mempunyai kewibawaan Islam.[6]  Dr. Mahathir Mohammad yang menjadi Perdana Menteri ketika itu telah membawa seorang pemimpin berkarisma iaitu Anwar Ibrahim yang juga mantan Presiden ABIM ke dalam UMNO pada tahun 1982.  Kemasukan beliau ke dalam UMNO telah berjaya memberi imej yang baik tentang perlaksanaan Islam oleh kerajaan dan menimbulkan perpecahan yang teruk di dalam gerakan Islam ketika itu. Ini memandangkan ABIM bersama-sama PAS dalam mengkritik pemerentah di era 1970-an.[7]

Dalam suasana sebeginilah Dr. Mahathir Mohammad telah membubarkan Parlimen untuk diadakan pilihan raya pada 22 April 1982 setelah sembilan bulan selepas menjadi Perdana Menteri.[8] Sudah tentu persaingan antara UMNO dan PAS adalah untuk menunjukkan siapa yang lebih Islamik. UMNO menekankan kepada kejayaan kerajaan dalam membangunkan negara daripada sudut fizikal dan kerjasama yang baik dengan bukan Islam yang dianggap sebagai selari dengan ajaran Islam. Kredibiliti Islam UMNO dipaparkan melalui isu dalam dan luar negeri. Dalam konteks dalam negeri, rancangan untuk menubuhkan Universiti Islam Antarabangsa telah dibentangkan.[9] Begitu juga dengan usaha untuk menubuhkan Bank Islam adalah diperingkat perbincangan[10] dan juga menilai semula usaha untuk meminda Akta Pertubuhan.[11] Sementara lawatan ke negara Islam telah dipromosikan dan kesediaan Malaysia menjadi orang tengah kepada konflik Iraq dan Iran telah meletakkan Malaysia di dalam peta dunia Islam.[12]

Dalam waktu yang sama kepimpinan PAS telah berubah kepada pemimpin  muda yang berlatarbelakang agama seperti Fadhil Nor, Hadi Awang dan Nakhaei Ahmad yang berasal dari pimpinan ABIM. Kepimpinan PAS baru yang bermula pada 1982 telah mempopulerkan konsep kepimpinan ulama dan memperjelaskan tujuan PAS tanpa berselindung untuk mendirikan sebuah negara Islam yang berlandaskan hukum syariah.[13] Pada waktu ini, perubahan watak pimpinan dan anggota PAS jelas kelihatan samada dalam perilaku seharian dan aksi politik mereka.[14] Aksi politik PAS ini merupakan fenomena biasa bagi gerakan Islam politik di dunia ini yang pada umumnya memberi penekanan kepada dua perkara penting iaitu pembentukan sebuah negara Islam yang merangkumi perlaksanaan undang-undang syariah dan undang-undang jenayah hudud. Kedua-dua unsur ini dilihat sebagai raison d’etre gerakan Islam politik.[15]

Menyedari kepimpinan ulama merupakan strategi yang penting dalam mengembalikan keyakinan rakyat kepada PAS yang tewas teruk pada PRU 1978, maka kepimpinan PAS berusaha menggantikan kepimpinan nasionalisme Islam pimpinan PAS lama di bawah Asri Muda dengan tokoh-tokoh yang berpendidikan agama. Kemasukan tokoh ABIM ke dalam PAS telah mencorakkan bentuk baru PAS di era ini dan meningkatkan imej PAS sebagai partai agama. [16]

Melalui kepimpinan yang berasaskan ulama, mereka gigih menyebarkan pemahaman Islam yang syumul melalui kegiatan ceramah, penulisan dan syarahan politik. Pada era ini banyak buku-buku berkaitan pemerentahan Islam telah diterbitkan dan ini memberi arus kesedaran yang kuat kepada masyarakat Islam di Malaysia.[17] Selain karya pimpinan PAS, karya tokoh-tokoh gerakan Islam luar negara tentang negara Islam telah diterjemahkan ke dalam bahasa Melayu oleh pelbagai pihak yang akhirnya menjadi rujukan kepada PAS.[18] Dalam era ini juga, PAS berjaya meyebarkan pengaruhnya di kalangan warga kampus. Hampir semua gerakan mahasiswa di kampus pada tahun 1980-an dikuasai oleh PAS.[19] Ini juga memberi tekanan yang hebat kepada pemerentah.

Kerancakkan strategi PAS ini dalam menggeraklan kefahaman masyarakat tentang negara Islam didekad 1980-an telah merangsang susasana radikal di kalangan ahli-ahli PAS. Dua ciri radikal yang dapat dikesan ialah kemahuan mereka menukar pemerentahan sekular kepada pemerentahan Islam dan menukar corak pemerentahan zalim kepada keadilan Islam.[20] Inilah yang mengakibatkan timbulnya isu kafir mengkafir yang membawa kepada peristiwa debat agung UMNO PAS dan peristiwa Memali.

Golongan sekuler dan nasionalis menggunakan dua isu itu bagi dijadikan hujah untuk menimbulkan keresahan dan ketakutan terhadap penglibatan Islam dalam politik demokrasi. Hujah-hujah seperti gerakan Islam hanya menggunakan demokrasi untuk mendapatkan kuasa dan kemudiannya memusnahkan sistem itu atau sekurang-kurangnya melaksanakan dasar dan tindakan yang tidak demokratik di kumandangkan oleh sesetengah pimpinan UMNO yang tidak islamik. Di samping wujudnya tuduh menuduh yang mengatakan PAS mengkafirkan UMNO dan PAS mendakwa UMNO menuduh PAS mengkafirkan UMNO serta mendakwa PAS sebagai penjenayah akidah[21], wujud pula cabar mencabar supaya di adakan debat UMNO-PAS.[22] Debat agung ini dijadualkan pada 11 November 1984 dengan tajuk “ PAS mendakwa Ahli UMNO Kafir, dan barang siapa yang menentangnya, jika mati adalah mati syahid”, [23] walaubagaimanapun perdebatan ini dibatalkan atas nama Yang Di Pertuan Agung.

Pada era ini juga, tuduh menuduh antara pihak PAS dan kerajaan telah membawa kepada penangkapan kepada beberapa pimpinan PAS oleh pihak kerajaan.[24] Kemuncak daripada persaingan ini ialah cubaan menangkap seorang ahli PAS iaitu Ibrahim Libya yang mengajar agama di Baling, Kedah. Pada 19 November 1985, pihak Polis  telah mengadakan operasi secara kekerasan sehingga menyebabkan 14 ahli PAS terbunuh, 110 orang dipenjarakan dan 36 orang ditahan dibawah ISA.[25] Ibrahim Libya dituduh sebagai pembawa ajaran sesat dan penjenayah negara.[26] Bagi pihak PAS, beliau dianggap sebagai mati syahid kerana mempertahan umat Islam. Sebagai tindak balas terhadap tuduhan kerajaan, pihak PAS telah menerbitkan beberapa buah buku mempertahankan tindakan Ibrahim Libya.[27] Peristiwa Memali ini telah mempertajamkan lagi permusuhan antara PAS dan UMNO.

Selain tindakan kekerasan, pihak kerajaan juga menerbitkan satu kertas putih yang cuba mengaitkan PAS dengan kegiatan yang boleh memecahkan masyarakat dengan memperalatkan agama.[28] Bagi menjawab tuduhan yang dibuat kertas putih tersebut, PAS telah menerbitkan satu buku yang bertajuk “ PAS Menjawab Kertas Putih Kerajaan” yang mendedahkan hujah PAS yang menolak Malaysia sebagai negara Islam, termasuk menolak semua tuduhan yang dikenakan ke atas PAS. Perdebatan sebeginilah yang akhirnya mencetuskan tuduhan demi tuduhan yang akhirnya mencetuskan persaingan dan perbalahan antara PAS dan UMNO di tahun 1980-an sehingga menimbulkan persoalan takfir (kafir-mengkafir) antara PAS dan UMNO.[29] 

Bagi pihak UMNO, kemasukan Anwar Ibrahim yang juga mantan pimpinan utama ABIM telah memberi imej yang baik terhadap islamisasi UMNO.  Di era 1980-an, beliau telah berjaya memainkan peranan berkesan dalam meningkatkan kedudukan Islam dalam sistem pendidikan tinggi negara, dan menubuhkan Bank Islam pada 1983. Kedudukan beliau dalam UMNO jelas semakin kukuh berikutan peranan berkesannya sebagai jurucakap Islam bagi UMNO. Sejumlah besar kelompok elit berpendidikan tinggi dan anggota gerakan Islam tertarik kepada karisma beliau. Melalui hubungan baik beliau dengan kelompok tersebut, sokongan kepada pihak penentang UMNO yang juga menggunakan bahasa Islam telah dapat dikurangkan. Beliau muncul sebagai tokoh harapan Islam bagi banyak pihak.[30] Kehadiran beliau dalam UMNO melambangkan komitmen baru parti itu kepada Islam. Ia telah mengikat kerajaan untuk melakukan yang lebih untuk Islam.[31]

Kritikan dan desakan PAS terhadap kerajaan telah mengundang respons yang agak positif bagi pihak UMNO. Perlumbaan melaksanakan program Islamisasi antara UMNO dan PAS telah mendatangkan beberapa faedah kepada rakyat Malaysia amnya dan Melayu-Muslim khususnya. Melalui program Islamisasi yang dilaksanakan oleh kerajaan pimpinan UMNO seperti sistem perbankan Islam dan Universiti Islam Antarabangsa (UIA), rakyat Malaysia mendapat faedah daripada sistem perbankan alternatif dan sistem pendidikan tinggi yang berupaya membawa pemahaman yang lebih luas terhadap Islam.[32]

Secara berterusan, UMNO cuba untuk mengelakkan dirinya berkonfrontasi secara langsung dengan mana-mana kumpulan Islam.[33] Antara kenyataan dasar Dr Mahathir yang terawal ialah mengasilimasikan nilai Islam ke dalam pentadbiran.Ia adalah dasar yang paling serius pernah dilaksanakan oleh UMNO berkaitan Islam.[34] Kesedaran Islam yang memuncak dan tantangan dari PAS menyebabkan UMNO tidak mempunyai pilihan lain selain daripada bertindak seiring dengan usaha yang dilakukan oleh PAS.[35] Strategi pragmatik UMNO yang menggabungkan ideologi Islam dan nasionalis Melayu telah meletakkan UMNO di tempat yang menguntungkan berbanding dengan PAS. Akibat daripada islamisasi yang dibuat oleh Dr Mahathir, ia mendapat tentangan dari dalam UMNO sendiri yang menganut faham nasionalisme. Persaingan antara mereka yang inginkan Islam dan mereka yang menghendaki nasionalis terjelma dalam proses perebutan jawatan tertinggi UMNO. Team A yang diketuai oleh Dr. Mahathir adalah fraksi yang menonjolkan Islam, manakala Team B yang dipimpin oleh Tengku Razaleigh digambarkan sebagai kelompok yang menghendaki nasionalisma Melayu.[36]

Kemenangan Team A menewaskan Team B dengan majoriti yang kecil seolah-olah menandakan bahawa aspirasi Islam telah berjaya mengatasi kehendak nasionalisma.[37] Ini menyebabkan kelompok nasionalis dalam Team B telah keluar dari UMNO dan menubuhkan Parti Melayu Semangat 46. Pada PRU 1990 mereka bergabung dengan PAS untuk menentang UMNO dan BN yang menyebabkan Kelantan dapat di perentah oleh PAS. Kemenangan PAS di Kelantan pada Oktober 1990 telah memberi dimensi baru terhadap saingan PAS terhadap UMNO.

Secara keseluruhannya, dasar Islam di bawah pemerintahan Dr. Mahathir dalam tahun 1980-an menunjukkan bahawa beliau telah menjadi seorang pendukung Islam dan juga seorang ahli politik yang sangat cerdik.[38] Fokus beliau kepada agenda Islam adalah untuk meraih sokongan daripada kelompok Islamis dalam UMNO dan juga untuk menghadapi tantangan  kelompok Islamis dari luar UMNO iaitu saingannya dari PAS.[39]

Penerusan Dasar Islamisasi  UMNO VS Membangun Bersama Islam PAS Di Era 1990-an

Perlaksanaan Islam oleh UMNO disekitar 1990-an adalah berkisar kepada dua tema utama iaitu Islam universal yang bersesuaian dengan masyarakat majmuk dan konsep pemodenan Islam yang memberikan pengertian kepada pembangunan ekonomi dan material.[40] Oleh itu, Dr. Mahathir cuba untuk memaparkan visinya yang dikenali sebagai Wawasan 2020. Wawasan 2020 adalah satu percubaan untuk memodenkan masyarakat dengan satu set nilai Islam yang dikongsi dalam masyarakat majmuk di Malaysia.[41]

Dalam tahun 1990-an, imej Malaysia yang islamik telah mendapat pengiktirafan daripada masyarakat luar dan ulama di peringkat internasional seperti Yusuf Qardhawi.[42] Setengah penganalisis berhujah, bahawa sokongan ulama dan pemikir internasional ini sebenarnya kerana peranan Anwar Ibrahim yang mempunyai hubungan baik dengan mereka.[43] Kebolehan Malaysia menjadi islamik tanpa menjadi negara Islam telah menjadi contoh sebagai sebuah negara muslim yang berjaya.[44]

Pada tahun 1990 PAS menguasai Kelantan, ini adalah petanda awal kejayaan kepimpinan ulama[45], Dengan kejayaan di Kelantan, Ustaz Nik Aziz Nik Mat telah dilantik menjadi Menteri Besar. Menurut Presiden PAS pada ketika itu, Ustaz Fadhil Md. Noor, perlantikan Nik Aziz adalah merupakan satu langkah untuk merealisasikan matlamat politik utama iaitu menubuhkan sebuah negara Islam yang dipimpin oleh ulama.[46] Sebaik sahaja dapat mengambil alih Kerajaan Kelantan, PAS telah mengambil usaha dan menjalankan aktiviti yang boleh mengukuhkan dan membina kekuatan akar-umbi di kalangan rakyat jelata. Dengan menumpukan perhatian kepada memperkukuhkan pendidikan ugama terutama di pondok-pondok atau madrasah, PAS telah memberikan pembiayaan kepada sekolah-sekolah tersebut.[47] Ini dibuat untuk memberi contoh bahawa PAS mampu memerentah dengan menggunakan elemen Islam sepenuhnya dan sebagai institusi tandingan kepada UMNO.

Pada tahun 1991 misalnya, Kerajaan Kelantan telah memperuntukkan sejumlah RM 15 juta kepada Yayasan Islam Kelantan untuk meningkatkan taraf sekolah-sekolah pondok. Berlaku pertambahan jumlah pelajar dengan pesatnya dalam tiga tahun pertama. Dalam tahun 1990, terdapat sejumlah 34,721 dibiayai oleh Yayasan Islam Kelantan. Ia meningkat pada 37,726 dalam tahun 1991, meningkat lagi kepada 39,633 dalam tahun 1992 dan pada tahun 1993 meningkat kepada 41,864. Sistem persekolahan inilah yang memberikan sumber perkaderan kepada PAS yang sudah tentu tumpuan utamanya adalah untuk memberikan sumber tenaga baru kepada PAS yang akan menyambung perjuangan parti.[48]

PAS juga telah memperkenalkan program Membangun Bersama Islam dalam proses untuk memperkukuhkan peranan Islam dalam politik dan ekonomi Berdasarkan tiga prinsip utama iaitu itqaan (keupayaan), ubudiah (kepatuhan) dan mas’uliah (pertanggungjawaban), ia berhasrat untuk untuk melaksanakan syariah sebagai model alternatif sosio-ekonomi yang boleh menggantikan sistem kapitalis dengan menekankan lebih kepada keseimbangan peranan manusia dalam suasana kerohanian dan keadilan sosial.[49] PAS juga telah menubuhkan Tabung Serambi Mekah, satu tabung kebajikan untuk mengutip derma dari orang awam semata-mata untuk digunakan dalam projek pembangunan luar bandar.[50]

Perlaksanaan sistem kerajaan dan negara Islam tidak akan lengkap tanpa adanya sistem perundangan Islam dengan memperkenalkan undang-undang hudud. Untuk itu pada 25 November 1993 Kod Undang-Undang Jenayah Syariah Negeri Kelantan (II) telah diluluskan oleh Dewan Undangan Negeri Kelantan.[51]  Pengenalan kepada undang-undang syariah ini telah menimbulkan perdebatan yang hangat dan mendapat kritikan daripada beberapa pihak. Dr. Mahathir sendiri telah menolak usaha PAS tersebut dengan memberikan pandangan bahawa;

“Penguatkuasaan kanun jenayah yang digubal oleh kerajaan PAS di Kelantan, menurut kajian sehingga setakat ini tidak menampakkan dan tidak menyakinkan pakar-pakar perundangan Islam yang tidak mempunyai sebarang kepentingan politik bahawa ia selari dengan ajaran dan kehendak Islam sebagaimana diuruskan dengan bijaksana oleh Rasulullah dan para sahabat…maka kerajaan pusat akan mengambil tindakan yang sewajarnya terhadap kerajaan PAS demi menjaga maruah dan ketinggian martabat Islam dan penganutnya.”[52]

Pengurusan kewangan kerajaan Kelantan juga dilaksananakan secara Islam dengan mengasingkan akaun sumber halal dan sumber haram, memindahkan simpanan tetap kerajaan ke Bank Islam, memperkenalkan dasar tender terbuka dalam pembalakan, melaksanakan sistem gadaian Islam ar rahn dan mengarahkan semua pajak gadai  riba ditukar ke pajak gadai Islam.[53] Perkembangan sosial juga diubah supaya selaras dengan kehendak Islam. Kerajaan Kelantan juga memperkenalkan cuti dua hari seminggu.[54] Kemampuan PAS memerentah Kelantan dan penonjolan Menteri Besar Kelantan iaitu Tuan Guru Nik Abdul Aziz Nik Mat yang mengamalkan kehidupan yang sederhana sebenarnya telah memberi dimensi baru berkaitan politik Islam. Kehidupan beliau yang zuhud dan menjauhi korupsi telah menarik minat masyarakat awam dan juga masyarakat bukan Islam mendampingi PAS.[55]

Walaupun begitu, usaha islamisasi PAS di Kelantan ini tidak mampu menandingi imej islamisasi kerajaan, ini adalah  kerana imej baik Anwar Ibrahim yang pernah memimpin gerakan Islam ABIM serta peranan Dr. Mahathir yang tampil menjadi pembela Islam di peringkat antarabangsa terutamanya atas kritikannya terhadap Barat telah memberi kesan tentang imej Islam yang diperjuangkan UMNO, ini menyebabkan PAS hanya mampu bertahan di Kelantan pada PRU 1990.[56] Selain daripada itu, permainan isu antarabangsa oleh Dr. Mahathir telah memberi kesan yang positif terhadap politik dalam negeri. Ancaman yang dibawa Barat telah digunakan oleh beliau untuk menggerakkan masyarakat Islam yang mempunyai pemikiran anti-Barat terutamanya selepas berlakunya Perang Teluk dalam tahun 1991. Peningkatan kesedaran umat Islam tentang apa yang terjadi di dunia antarabangsa di tambah dengan kelantangan Dr. Mahathir membidas Barat telah meningkatkan sokongan kepadanya.[57]

Tahun 1997 merupakan tahun yang mencabar buat Dr. Mahathir dan UMNO kerana berhadapan dengan krisis politik dan ekonomi.[58] Dr. Mahathir telah berkonflik secara terbuka dengan ulama dalam pelbagai isu.[59] Tahun 1997 juga adalah tahun dikatakan bermulanya perselisihan antara Dr. Mahathir dan Anwar Ibrahim[60]  sehingga berlaku krisis politik yang hebat dalam tahun 1998.[61]  Pemecatan Anwar Ibrahim dan permusuhan dengan para Mufti ini telah menjauhkan orang Melayu daripada UMNO.

Krisis Politik  1998

Krisis Kepimpinan Mahathir-Anwar pada 1998 sehingga berlaku permecatan beliau dari UMNO dan dipenjarakan  telah memberi kesan yang besar kepada politik Malaysia.. Peristiwa yang menimpa Anwar Ibrahim yang juga penggerak utama islamisasi kerajaan  telah mendapat perhatian dari pelbagai lapisan masyarakat di Malaysia terutama dari generasi Melayu yang baru.[62]  Perasaan tidak puashati yang berlaku secara umumnya terutamanya berkaitan dengan ketidakpuashatian kepada kronisma dan nepotisma yang berleluasa semasa berlakunya krisis ekonomi dan juga ketidakbijaksanaan dalam menangani kes Anwar telah menjadi penyebab utama kepada kemarahan masyarakat Melayu secara keseluruhannya.[63]

Peristiwa pemecatan Anwar Ibrahim akan hanya dianggap sebagai masalah dalaman UMNO sahaja kalau ianya berkaitan dengan ketidaktaatsetiaan. Tetapi layanan yang memalukan kepada Anwar di mata awam dianggap sebagai kejam, menghukum dan sampai ke tahap yang tidak Islamik di mata orang Melayu.[64] Peristiwa ini telah memberi kelebihan kepada PAS. Akibat kemarahan orang Melayu kepada UMNO, mereka telah mula memberi perhatian kepada PAS. Peningkatan ahli PAS pada waktu krisis politik 1998 sangat memberangsangkan.[65] Gerakan Islam di Malaysia seperti ABIM dan JIM yang selama ini memberi sokongan kepada islamisasi kerajaan telah menarik balik sokongan terhadap kerajaan. Mereka bersama-sama NGO lain serta PAS telah mula mengerakkan massa untuk mengkritik tindakan kerajaan dalam isu pemecatan Anwar Ibrahim.[66]

 PAS telah mengambil langkah proaktif dengan menubuhkan Majlis Gerakan Keadilan Rakyat Malaysia (GERAK) pada 22 September 1998 setelah Anwar Ibrahim di tahan ISA. Ia dianggotai oleh NGO dan beberapa gerakan Islam seperti ABIM dan JIM. Melalui GERAK, PAS bersama beberapa parti lain telah mengadakan mesyuarat pertama pimpinan parti-parti pada 13 April 1999 yang membawa kepada tertubuhnya pakatan Barisan Alternatif (BA) pada 3 Ogos 1999.[67] BA kemudiannya berjaya memberi saingan kepada BN dalam PRU 1999 sehingga berjaya menguasai Kelantan dan Terengganu serta dapat menambah kerusi di Dewan Rakyat. Kejayaan PAS menguasai Terengganu pada 29 November 1999 melalui BA telah memberi ruang yang lebih luas untuk PAS memperkenalkan sistem pemerentahan Islam kepada rakyat. Perlantikan Hj Abdul Hadi Awang sebagai Menteri Besar Terengganu telah mengukuhkan lagi konsep kepimpinan ulama yang dipelopori oleh PAS. Peralihan kuasa di Terengganu kepada PAS telah memperkembangkan lagi konsep Membangun Bersama Islam apabila PAS mula menerapkan Islam kepada masyarakat Terengganu melalui kuasa politik yang mereka miliki.[68]

Perubahan terpenting yang diperkenalkan oleh PAS di Terengganu ialah mewujudkan Jawatankuasa Hisbah dan tugas-tugas khas untuk mengendalikan Suruhanjaya Hisbah yang bertujuan untuk mewujudkan pentadbiran bersih,cekap dan amanah serta menangani segala penyelewangan dalam pentadbiran kerajaan dan agensinya. Kerajaan PAS di Terengganu juga telah menutup semua premis judi, mengadakan kawalan penjualan arak dan mengawal budaya mungkar dengan memperkenalkan beberapa dasar seperti meluluskan Enakman Kesalahan Jenayah Syariah (Takzir) Terengganu 2002 dan Enakman Kesalahan Jenayah Syariah (hudud dan qisas) Terengganu 2002.[69]

 Peristiwa pemecatan Anwar Ibrahim sesungguhnya telah menggerakkan generasi Melayu yang baru kepada penentangan terhadap UMNO. Kelompok komopolitan yang lahir daripada dasar kepentingan Melayu tetapi kemudiannya menjadi pengkritik kepada dasar tersebut.[70] Kajian mendapati 70% orang Melayu tidak puashati akan cara Dr. Mahathir menangani masalah Anwar.[71] Tidak pernah dalam sejarah politik negara keabsahan UMNO sebagai mewakili orang Melayu telah mula dipersoalkan dan dicabar menyebabkan pada PRU 1999, UMNO kalah di Kelantan dan Terengganu kepada PAS dan kehilangan sokongan undi Melayu terhadapnya.[72]

Perdebatan Malaysia Sebagai Negara Islam

Selepas Pilihanraya Umum 1999, UMNO mengalami kehilangan pengaruh di kalangan majoriti orang Melayu walaupun masih menguasai dua pertiga majoriti. Malah ketiadaan Anwar Ibrahim di dalam UMNO juga menunjukkan UMNO telah kehilangan kredibiliti Islamnya.[73] Sebagai satu usaha untuk menyaingi PAS selepas pilihan raya 1999, kerajaan Persekutuan telah membuat beberapa tindakan yang bersifat islami. Pada 29 September 2001 Dr Mahathir sendiri telah mengistiharkan Malaysia sebagai sebuah negara Islam, yang kemudiannya dibentangkan di dalam Parlimen.[74] Pengumuman drastik Dr. Mahathir dilihat sebagai respons peristiwa 11 September 2001, beliau dengan lantangnya mengistiharkan Malaysia sebagai “fundamentalist, Islamic state.[75] Sejurus selepas Peristiwa 11 September 2001,  ketika kebanyakkan pemimpin Islam cuba lari dari mengaitkan dirinya dengan apa saja yang berbentuk Islam, Mahathir secara terbuka mempertahankan bahawa Islam itu progresif dan memeranjatkan semua orang dengan mengistiharkan bahawa Malaysia adalah sebuah negara Islam.Barisan Nasional pula dalam mesyuarat Majlis Tertingginya telah memperakukan pengistiharan oleh Mahathir pada 5 Oktober 2001.[76] Pandangan Malaysia sebagai sebuah negara Islam telah disokong oleh beberapa cendekiawan Islam di Malaysia yang dikenali dekat dengan UMNO.[77]

Pengistiharan Malaysia sebagai sebuah negara Islam telah merubah perdebatan tentang Islam di Malaysia. Daripada perbincangan tentang isu-isu masjid, surau dan isu-isu dalam linkungan peribadi individu Islam, pokok perdebatan sekarang telah berubah kepada persoalan politik. Konsep negara Islam telah didebatkan dalam media dan juga forum-forum anjuran kerajaan dan masyarakat sivil. Termasuklah dalam parti politik seperti MCA, Gerakan, DAP, PAS dan Pusat Penyelidikan Katholik.[78]

Antara sebab pengistiharan itu menurut Dr. Mahathir adalah jumlah yang terbesar daripada umat Islam di Malaysia dan juga seluruh dunia mengiktiraf Malaysia sebagai negara Islam.[79] Untuk menutup isu-isu besar politik dalam negara, strategi utama Dr. Mahathir adalah menjadikan Malaysia sebagai jaguh perjuangan Islam di peringkat antarabangsa.[80] Kecaman beliau terhadap dominasi Barat terutama isu yang menyentuh penindasan Israel kepada Palestin dan isu-isu yang menyentuh dan mengaitkan antara Islam dan teroris telah cuba ditangani secara baik oleh Dr. Mahathir. Proses melegitimasikan Islam diperkukuhkan dengan isu-isu antarabangsa ini. Oleh itu, pada 2002, beliau telah menyarankan perpaduan umat Islam yang harus di mulai di Malaysia. Idea ini menarik minat sebahagian gerakan Islam terutamanya ABIM.Oleh itu inisiatif dianjurkan untuk mendekatkan PAS dengan UMNO dengan menganjurkan Syarahan Perdana Palestin.[81]

Serangan teroris pada 11 September 2001 telah memberikan kesan kepada politik Islam di Malaysia terutamanya apabila ia menyentuh tentang keselamatan negara.[82] Di Malaysia, terdapat pertubuhan yang militan sifatnya iaitu KMM yang menggunakan kekerasan bersenjata untuk menentang kerajaan. Kerajaan telah mengenakan tindakan ISA kepada Kumpulan Mujahidin Malaysia (KMM) dan juga Jamaah Islamiyah (JI). UMNO mengambil peluang ini untuk mengaitkan semua gerakan militan ini dengan saingan politiknya iaitu PAS dan ini menjadikan PAS lebih defensif untuk berhadapan dengan tindakan kerajaan tersebut.[83] Kerajaan juga cuba menghapuskan sokongan akar umbi PAS dengan bertindak untuk menarik balik subsidi kerajaan kepada Sekolah Agama Rakyat (SAR) dengan memberi alasan ia merupakan tempat latihan kumpulan teroris.[84]

Tindakbalas PAS dalam perkembangan ini ialah menderaf dokumen negara Islam yang diterbitkan pada 12 November 2003. Untuk menolak pengistiharan Malaysia sebagai negara Islam, PAS telah menerbitkan dua buah buku iaitu benarkah Malaysia Negara Islam: Amirul Mukmin Dibicarakan Di Malaysia oleh Kamarul Zaman Yusof dan Anual Bakri Harun dan Kamarulzaman Yusof, Negara Islam: Nota Penting Buat Mahathir.[85] Rentetan dari itu, Dr Mahathir dalam perhimpunan  agung UMNO pada 2001 mencabar PAS supaya menyediakan satu kertas dasar negara Islam ala PAS sekiranya model UMNO tidak menepati kehendak Islam.Presiden PAS telah menyahut cabaran ini bahawa PAS akan mengeluarkan satu memorandum negara Islam kepada rakyat. Hasilnya, pada 11 Mei 2003, PAS telah meluluskan sebuah kertas dasar tentang negara Islam yang bertajuk Kertas Dasar Negara Islam untuk dikemukakan kepada rakyat.[86] PAS juga telah menganjurkan tiga siri seminar negara Islam iaitu pada 6-7 Oktober 2001 di Temerloh, Pahang, pada 9 Febuari 2002 di Arau, Perlis dan pada 4 - 5 Mei 2002 di Sepang, Selangor.[87]

Dokumen ini dilancarkan untuk menyatakan pendirian apakah bentuk negara Islam yang hendak dilaksanakan oleh PAS yang sudah tentu mempunyai perbezaan dengan bentuk negara Islam yang diuar-uarkan oleh UMNO. PAS terpaksa mengambil risiko yang besar kerana menerima kritikan daripada rakan dalam Barisan Alternatif terutamanya daripada Parti Keadilan Nasional sendiri dan juga daripada DAP yang kemudiannya telah membuat keputusan untuk keluar daripada Barisan Alternatif.[88] Bagi PAS, dokumen ini akan memantapkan lagi kedudukan parti tersebut dalam aksi politik Islam dan demokrasi.[89] Kegagalan PAS memahami realiti semasa politik Malaysia pada waktu itu dan ketidakmampuan memahami strategi kerajaan yang memprovokasikan mereka dengan isu negara Islam untuk memecahkan anggota gabungan pembangkang bukan Islam.Ini  menyebabkan pembangkang bukan Islam tidak lagi bersama mereka dan mengakibatkan kekalahan  teruk pembangkang pada PRU 2004.[90]

Ini di tambah lagi dengan faktor pengganti Dr Mahathir iaitu Abdullah Badawi yang dikenali sebagai orang yang bersih dan islamik.[91] Beliau memperkenalkan program keislaman dengan melancarkan program Islam Hadhari dalam pentadbiran kerajaan.[92] Ini menyebabkan undi masyarakat Islam kembali kepada UMNO pada PRU 2004 sehingga berjaya merampas kembali Terengganu daripada PAS.

Menghadapi PRU 2008

PRU ke-12 adalah pilihanraya untuk mendapatkan undi masyarakat bukan Islam. Oleh itu isu Islam bukan lagi menjadi agenda utama parti-parti politik. UMNO tidak lagi menjadikan Islam Hadhari sebagai kempen utamanya manakala PAS pula telah mula melunakkan strategi pembentukan negara Islam dengan  hanya berusaha untuk menafikan dua pertiga majoriti BN. Aksi politik yang berubah ini adalah berpunca dari tren pengundian masyarakat bukan Islam yang telah mula beralih kepada pembangkang.[93] Kalau personaliti Abdullah Ahmad Badawi dijadikan sandaran untuk memenangi PRU ke 11,[94] character assasination Abdullah juga menjadi isu utama dalam PRU ke 12.[95]

Keputusan Pilihanraya Umum ke 12 pada 8 Mac 2008 sesungguhnya mengejutkan banyak pihak.[96] Walaupun  BN  menang di peringkat Nasional dengan 140 kerusi Parlimen tetapi kemenangan pada kali ini adalah tanpa dua pertiga majoriti. Buat pertama kalinya dalam sejarah politik pilihanraya di Malaysia pembangkang telah berjaya menafikan dua pertiga majoriti dengan memperolehi 82 kerusi (PKR-31, DAP-28, PAS-23). Dari segi keseluruhan undi yang diperolehi, BN hanya mendapat 51% undi popular dan 63% kerusi parlimen.[97] Berlaku satu peralihan undi berdasarkan kepada kaum. Di peringkat Parlimen, peralihan undi Melayu adalah dalam lingkungan 5.13%, manakala peralihan kaum Cina menjangkau kepada 56.26%, manakala peralihan kaum India adalah terbesar iaitu 69.09%. UMNO juga kalah di lima buah negeri iaitu Kelantan, Kedah, Perak, Selangor, Pulau Pinang dan juga Wilayah Perseketuan Kuala Lumpur.[98]

Di seluruh negara terutama di kawasan campuran dimana pengundinya merangkumi 40-60 peratus pengundi Melayu, BN telah memenangi 28 kerusi manakala Pakatan Rakyat 26 kerusi. Ini menunjukkan bahawa Pakatan Rakyat telah menjadi pesaing yang sangat rapat dan telah berjaya mencontohi model BN dalam memenangi sesuatu pilihan raya.[99] Banyak faktor telah dianalisa tentang mengapa Barisan Nasional mengalami nasib yang buruk dalam Pilihan Raya Umum ke-12. antara yang terpenting ialah faktor kepimpinan Abdullah Ahmad Badawi yang lemah menjadi faktor penyumbang yang besar.[100] Sepertimana yang disebutkan oleh Farish A. Noor tentang pemerintahan Abdullah Ahmad Badawi;

”Half a decade on, it would appear that Badawi’s days are drawing to an end, and with that Islam Hadhari as well. In the years and decades to come, future historians may be kinder to Badawi who may be remembered as the man who tried to reform Malaysia but failed, and whose failure was due to the rot and inertia that had settled in the very same corridors of power that he walked. But perhaps the biggest lost for Malaysia in the long run will be the demise of Islam Hadhari as a project that was  never really understood, unfairly criticised, crassly instrumentalised and ultimately cast into the dustbin as just another item in the long train of baggage left behind in the wake of Badawi’s exit from power.”[101]

Suatu perkara yang penting untuk diteliti ialah kemampuan Anwar Ibrahim sebagai pemimpin berkarisma yang berjaya menyatukan pembangkang di dalam satu barisan dan menjalankan strategi yang bersifat ”berkebajikan dan berkeadilan” dengan meninggalkan strategi lapuk bersifat perkauman dan keagamaan.[102] Sebelum Pilihanraya 2008, DAP telah membuat satu perubahan besar dalam dasar perjuangannya dengan strategi untuk menggugurkan slogan ”Malaysia for Malaysian”. Sudah tentu pendekatan terbarunya ialah untuk menarik sokongan pengundi Melayu disamping memudahkan apa saja pakatan yang hendak dilakukan di kalangan parti pembangkang. Slogan mudah yang sangat berkesan yang dijalankan oleh DAP bertemakan Jom Ubah telah menarik minat masyarakat majmuk di Malaysia.[103] Ditambah dengan beberapa isu besar masyarakat Cina yang telah menyebabkan mereka menolak MCA dan Gerakan dalam Pilihan Raya kali ini dan memberikan kepercayaan kepada DAP untuk memerintah Pulau Pinang.[104]

Manakala PAS pula telah menonjolkan Manifesto "Menuju Negara Berkebajikan" atau "A Caring and Service Oriented Nation" di mana strateginya ialah untuk memberikan penekanan dan kepentingan terhadap pengurusan ekonomi dan kekayaan negara supaya ianya diurus secara bijak dan mampu membawa pembangunan yang seimbang kepada rakyat dan negara. Buat pertama kalinya matlamat PAS adalah menafikan dua pertiga majoriti dan tidak menonjolkan secara terangan pembentukan sebuah negara Islam. Justifikasinya ialah kalau cuma bertanding di 60 kawasan parlimen, bagaimanakah hasrat menubuhkan sebuah negara Islam boleh dicapai.[105]

Kemampuan pembangkang untuk bergabung dalam satu barisan pembangkang ini telah memberi kekuatan dan tantangan terbesar kepada UMNO. Kekalahan teruk BN pada PRU 2008 telah menyebabkan mereka kembali semakin radikal dengan membangkitkan isu ketuanan Melayu dan Islam. Ini dibuat berdasarkan petunjuk PRU 2008 bahawa BN tidak mendapat sokongan daripada orang bukan Melayu.[106] Oleh itu UMNO semakin menonjolkan program keislaman dan kemelayuan. Melalui media massa dan elektronik di bawah kawalan UMNO,mereka menuduh PAS sebagai parti pengkhianat Melayu dan Islam kerana berkerjasama dengan pembangkang Cina iaitu DAP.[107] Isu PAS sebagai pengkhianat Melayu dan Islam telah menjadi tema utama media massa milik kerajaan pasca PRU 2008. Sebahagian penganalisis politik Malaysia melihat ini dibuat untuk mengembalikan sokongan orang Melayu kepada UMNO.[108]

Pasca 2008 sehingga PRU 13 Mei 2013

Kesimpulan

Isu bagaimana UMNO meletakkan isu Islam ataupun mengurus Islam itu sendiri bergantung kepada perkembangan yang berlaku dalam parti itu sendiri. Persaingan politik antara UMNO dan PAS telah berjaya menukar fokus dan orientasi UMNO.Walaupun pada peringkat awal tahun 1980-an, penumpuannya hanya untuk memberi galakkan kepada nilai-nilai Islam dalam kehidupan awam, namun kemudiannya telah bertukar kepada penstrukturan institusi utama supaya selari dengan Islam. Desakan luaran yang dikemukakan oleh PAS telah memberi kesan yang besar kepada kelompoik islamis di dalam UMNO yang menyebabkan UMNO perlu menunjukkan bahawa mereka lebih Islam daripada PAS.

Kemampuan Dr Mahathir sebagai pemimpin UMNO terserlah di peringkat awal kepimpinannya. Melalui kaeadah akomodasi dan mengelakkan kofrontasi dengan pimpinan gerakan Islam di peringkat awal menyebabkan islamisasi kerajaan berjalan dengan mudah. Kemasukan Anwar Ibrahim juga telah memberi dimensi baru dan meningkatkan imej UMNO kearah parti yang islamik. Ini juga menarik minat gerakan Islam menyokong usaha islamisasi kerajaan. Walaubagaimanapun, pemecatan Anwar Ibrahim telah menimbulkan krisis politik yang berpanjangan di Malaysia sehingga kini. Ia dilihat melemahkan UMNO dan menguntungkan parti pembangkang terutamanya PAS.

Perilaku politik PAS antara 1982 sehingga 2008 telah berlaku perubahan yang drastik. Daripada sebuah parti yang seakan lumpuh pada 1970-an kerana masalah dalaman. Ia bangkit dengan kepimpinan ulama dan memberi saingan kepada pemerentah dengan penekanan kepada pengujudan perlaksanaan Islam di Malaysia. Krisis politik 1998 telah dimanafaatkan sepenuhnya oleh PAS untuk menguatkan pengaruhnya. Ini memberi tantangan yang kuat kepada UMNO. PRU 2008 menunjukkan PAS menjadi lebih terbuka sifatnya kerana ingin mendapat undi masyarakat bukan Islam manakala UMNO lebih menampakkan imej nasionalisme Melayu untuk mendapat undi dari umat Islam. Perkembangan ini dijangka berterusan sehingga PRU yang ke 13.

Nota hujung

---

[1] Menurut pemikir dan pimpinan UMNO, UMNO memperjuangkan Islam di Malaysia . Menurut mereka, undang-undang Islam boleh dikuatkuasakan walaupun tidak di dalam sebuah negara bersistem pemerintahan khilafah. UMNO mahu  menegak, mempertahan dan mengembangkan Islam, agama rasmi negara serta menghormati prinsip kebebasan beragama. Lihat Perlembagaan UMNO 1988, Fasa 3.3. Menurut beberapa pengkaji juga mengatakan bahawa Malaysia mengamalkan Islam akibat daripada perjuangan UMNO dengan wujudnya Bank Islam, Universiti Islam, sistem perundangan Islam yang lebih baik daripada negara Islam lain dan kehidupan beragama yang stabil. Ada juga melihat melalui beberapa faktor iaitu pertama, asas yang boleh diperolehi dari perspektif sejarah bahawa perundangan Islam telah lama diamalkan di Malaysia. Kedua, kuasa tertinggi di Malaysia dikuasai oleh Yang Dipertuan Agong. Ketiga, pengiktirafan daripada kerajaan-kerajaan Islam luar berkenaan dengan dasar penerapan nilai-nilai Islam 1984 di dalam pentadbiran negara. Keempat, Malaysia telah menjadi model tuntutan bagi Pertubuhan Negara-negara Islam sedunia (OIC). Lihat Rahimin Afendi Abd Rahim, ” Adakah Malaysia Negara Islam? ”, dalam Jurnal Yadim, bil kelima. Dis 2003. Lihat Mohammad Abu Bakar,“ Polemik Negara Islam Dan Perbudayaan Politik di Malaysia”, dalam Isu dan Peranan Pembukaan Minda Umat Melayu Islam. DBP: Kuala Lumpur,2003.  Lihat juga kajian perbandingan menarik antara perjuangan Islam PAS dan UMNO, lihat Ibrahim Abu Bakar, “ Perbandingan Pemikiran Politik- Agama PAS dan UMNO”, dalam Wan Hashim Wan Teh (1993), UMNO Dalam Arus Perdana Politik Kebangsaan. Mahir Publication: Kuala Lumpur,1993. Pemikir UMNO juga cuba berhujah bawa UMNO lah yang memperjuangkan Islam di Malaysia, lihat Abdul Munir Yaacob, “ ,Perjuangan UMNO dan Perjuangan Islam Dalam Konteks Masyarakat Malaysia, ” dalam  Wan Hashim Wan Teh , UMNO Dalam Arus Perdana Politik Kebangsaan. Mahir Publication: Kuala Lumpur,1993.

[2] Penubuhan PAS di peringkat awal adalah untuk menjadi wadah kepada ulama untuk berorganisasi dan dapat membentuk satu jemaah yang mampu untuk melawan kemungkaran pada ketika itu. Pada ketika itu ada keinginan ulama untuk mewujudkan sebuah parti melayu Islam baru yang mengabungkan ulama dalam satu wadah.Mereka hendak menjadikan PAS sebagai sebuah badan bebas jika boleh menyamai Parti Masyumi di Indonesia. Dalam perlembagaan PAS di sebut bahawa tujuan PAS ialah pertama, memperjuangkan wujudnya di dalam negara ini sebuah masyarakat dan pemerintahan yang terlaksana di dalamnya nilai-nilai hidup Islam dan hukum-hukumnya menuju keredaan Allah, kedua, mempertahankan kesucian Islam serta kwmerdekaan dan kedaulatan negara. Lihat Safie Ibrahim, The Islamic Party  Of Malaysia : Its Formative Stages and Ideology. Nuawi Ismail: Pasir Putih, 1981,  dan Perlembagaan PAS Pindaan 2001: Pejabat Agung PAS: Gombak, 2001.  Oleh itu para pemimpin PAS telah mengkritik UMNO dengan mengatakan bahawa mereka tidak serius melaksanakan Islam, apalagi di dalam perlembagaan UMNO tidak mencantumkan untuk mendaulatkan syariat Islam. Lihat kenyataan-kenyataan pimpinan PAS yang menolak Malaysia sebagai sebuah negara Islam, Abdul Hadi Awang, Konsep Negara Islam Dan Matlamatnya, GG Edar: Kuala lumpur, 1986. lihat juga  Ahmad Azam Hanapiah, Kenapa Kita Berjuang, PAS: Bukit Mertajam,1955. Lihat juga  Budiman Radi, Tata Negara Islam. Pustaka Abdullah Rawi: Penang,1957. Lihat juga Dewan Ulama PAS Pusat, Islam Dan Politik, Dewan Ulama Pas Pusat: Kuala Lumpur, 1980. Lihat juga Harun Taib, Kuasa Pemerentahan Islam. Institut Berakan : Kuala Terengganu,1981. Lihat juga  Mohd Nakhaei Ahmad , Syahadah: Konsep Dan Tuntutannya. Tanpa penerbit, 1979. Lihat juga Fadzil Mohd Noor, Akidah Dan Perjuangan. Dewan Pustaka Fajar: Kuala Lumpur, 1986.

[3]  Diane K. Mauzy and R.S. Milne, “ The Mahathir Administration in Malaysia : Discipline Through Islam”, Pacific Affairs, Vol. 56, No.4 1983/84, hlm. 631.

[4]   Ibid.., hlm. 634.

[5]   Shanti Nair, Islam in Malaysian Foreign Policy, London and Singapore: Routledge and ISEAS, 1997, hlm. 112. Lihat juga Farish A. Noor, Blood, “ Sweat and Jihad: The Radicalization of the Political Discourse of the Pan-Malaysian Islamic Party (PAS) from 1982 Onwards” , Contemporary Southeast Asia,  A Journal of International and Stretegic Affairs, Vol. 25, No. 2, August 2003, hlm. 206.

[6]   Nagata, J. 1980. “ Religious Ideology and Social Change: The Islamic Revival in Malaysia,”. Pacific Affairs, 53: 3: Fall 1980: 405-439.

[7] Di era 1970-an, ABIM di bawah kepimpinan Anwar Ibrahim merupakan pertubuhan yang sangat radikal dan kritikal terhadap pemerentah. Lihat kajian Judith Nagata, The Reflowering Malaysia Islam, University British Colombia :Vancouver, 1987. Lihat juga  Dr Muhammad Nur Manuty, Perception Of Social Change in Cotemporary Malaysia: A Critical Analysis Of ABIM Role And Imapct Among Muslim Youth. Tesis PhD, Temple University, 1987.

[8]  Jangkamasa kempen adalah selama 15 hari, yang paling pendek setakat itu, Rapat umum diharamkan atas sebab keselamatan dan hari pengundian dilakukan pada hari Khamis untuk menyesuaikan dengan lima negeri yang bercuti pada hari Jumaat. Ia telah mendapat protes dari DAP yang beranggapan bahawa ini akan dijadikan tren untuk menjadikan hari Jumaat sebagai cuti di seluruh negara kemudiannya. Diane K. Mauzy, “ The 1982 General Elections in Malaysia, A Mandate for Change?,” Asian Survey, Vol. XXIII, No. 4, April 1983, hlm. 497. Artikel yang sama termuat dalam Bruce Gale (ed.), Readings in Malaysian Politics. Petaling Jaya: Pelanduk, 1986.

[9]   Jerry Bass, “, Malaysia in 1982: A New Frontier”, Asian Survey, Vol. XXIII, No. 2, February 1983, hlm. 195.

[10]  Diane K. Mauzy, “ The 1982 General Elections in Malaysia” . hlm. 502.

[11] Sebelum masuk UMNO, Anwar Ibrahim telah mengepalai badan bukan kerajaan dan parti politik untuk membantah pindaan Akta Pertubuhan yang dikatakan cuba menghadkan pergerakan pertubuhan di Malaysia terutama dari segi mendapatkan sumber kewangan. Diane K. Mauzy, “ The 1982 General Elections in Malaysia”, hlm. 502.

[12] Perdana Menteri telah membuat lawatan ke Negara-Negara Teluk dan Timbalan Perdana Menteri telah melawat Mesir dan Jordan. Jerry Bass, “ Malaysia in 1982” , hlm. 195. Lihat juga keseluruhan dasar luar Dr. Mahathir dalam tahun 1980-an dalam Chamil Wariya, Dasar Luar Era Mahathir, Petaling Jaya: Fajar Bakti, 1989

[13] Lihat Azhar Yaakob, Strategi Dakwah Rasululah,

[14] Setelah PAS di perentah oleh golongan ulama, mereka lebih banyak menumpukan kepada ceramah untuk merlaksanakan negara Islam, hukum hudud  dan perlaksanaan syariah. Dari sudut penampilan, mulai era ini, pemakaian jubah serta serban menjadi fenomena biasa pakaian aktivis PAS.

[15]   Haris Zalkapli, ‘ Wacana Baharu Gerakan Islam.‘, dalam Mohd Izani Mohd Zain, Demokrasi dan Dunia Islam : Perspektif Teori dan Praktik, Penerbit Universiti Malaya : Kuala Lumpur, 2007, hlm. 352.

[16] Hampir semua pengnalisis berpandangan bahawa kemasukan tokoh ABIM inilah yang menmyebabkan PAS menjadi bertambah radikal dan bersifat islamik, lihat kajian Ahamd Zaki Abdul Latif, Pemikiran Gerakan Islam Timur Tengah Dalam Perkembangan Pemikiran Agama Dan Politik Masyarakat Melayu 1971-1998 .Tesis PhD, Jabatan Sejarah.:Universiti Malaya, 2003.

[17] Harun Taib, Kuasa Pemerintahan Islam, 1981, Abdul Hadi Awang, Islam : Penyelesaian Masalah Umat dan Negara,  Jika Islam Mentadbir 1984, Konsep Negara Islam dan Matlamatnya 1986, Muhammad Akhir Yaacob dan Hailani Muji Tahir menulis “ Islam dan Beberapa Persoalan Semasa 1983.

[18] Antara buku yang diterjemahkan ialah Ke arah Sebuah Pemerentahan Islam oleh Maududi 1981, Pemerintahan Islam oleh Ayatullah Khomaini 1983, Mana Letaknya Negara Islam karya A. Hashmy dari Indonesia turut menjadi rujukan ahli PAS.

[19] Lihat Zainah Anwar, Kebangkitan Pelajar di Kalangan Pelajar, IBS: Kuala Lumpur, 1987.

[20] Lihat Azhar Yaakob, Strategi Dakwah Rasululah

[21] Dakwaan di buat oleh Abdul Hadi Awang dalam wawancara dengan majalah Asiaweeks, 24 Ogos 1984. Lihat juga laporan Berita Harian pada 3 Mac 1982,hlm.3, lihat juga Berita Harian, 12 September 1982,hlm.3.

[22] Pada November 1982, ADUN PAS, Wan Mutalib Embong telah mengusulkan kepada  DUN Terengganu supaya membincangkan isu kafir mengkafir tetapi ditolak oleh Adun UMNO dengan alasan tidak ada faedah. Lihat Utusan Malaysia , 7 November 1982.

[23] Tajuk asal yang dikemukakan ialah “ Ekonomi, Hubungan Antarabangsa Dan Perubatan”, kemudian di pinda kepada Fatwa Hj Hadi sebelum di pinda kepada tajuk tersebut, dipetik dalam Azhar Yaakob, Strategi Dakwah Rasulullah, hlm.286.

[24] Pada 1982, dua orang pemimpin Dewan Pemuda PAS Terengganu, Muhammad Jusuh dan Abdul Latif Mohammad telah ditahan bawah ISA sebelum dikenakan akta kediaman terhad di Taiping. Pada 10 Julai 1984, tiga lagi pemimpin Dewan Pemuda PAS ditahan ISA iaitu Abu Bakar Cik, Buniyamin Yakub dan Muhammad Sabu.. Lihat  Riduan Mohd nor, Menggengam Bara, hlm.37.

[25] Lihat Riduan Mohd Nor, Mengengam Bara, hlm.39-40.

[26] Untuk bacaan lanjut sila lihat Utusan Malaysia, 24 November 1985.

[27] Antara buku-buku tersebut ialah Dewan Ulama PAS Perseketuan, Syahid Memali dan Penyelewangan Fakta, Dewan Ulama PAS: Kuala Lumpur, 1986, Nakhaei Ahmad,  Syuhada Memali: Pendakwah Bukan Penderhaka, GG Edar : Kuala Lumpur, 1986, Nik Abdul Aziz Nik Mat, Malaysia Bukan Negara Fatwa, GG Edar: Kuala Lumpur: tt. Fadzil Noor, Jabatan Penerangan PAS Pusat, Percikan Shuhada, Jabatan Penerangan PAS Pusat: Kuala Lumpur,tt.

[28] Terdapat sekurang-kurangnya tiga tuduhan dibuat keatas PAS iaitu tindakan kafir mengkafir oleh PAS, kegiatan memulau dan kegiatan menghasut yang dianggap memperalatkan agama, selain ancaman ajaran sesat. Tujuan kertas putih yang bertajuk “Ancaman Kepada Perpaduan Umat Islam Dan Keselamatan Negara” ini adalah untuk mendedahkan anasir yang tidak bertanggungjawab kepada rakyat supaya rakyat mengentahui keadaan yang sebenar serta menjadi tanggungjawab kerajaan membenteras segala kegiatan seperti itu.

[29] Dari segi isu mengkafirkan kerajaan, ianya mempunyai sejarahnya yang tersendiri dengan rujukannya. Sila lihat Mustafa Hilmi. Pengkafiran Sesama Muslim: Akar Historis Permasalahannya. Bandung: Penerbit Pustaka,  1986.

[30]  Haris Zalkapli, ‘ Wacana Baharu Gerakan Islam’, hlm. 355.

[31]   Syed Ahmad Hussein, ’ Politik Muslim dan Demokrasi di Malaysia’ , hlm. 138.            

[32]  Haris Zalkapli, ’ Wacana Baharu Gerakan Islam’, hlm. 354. Lihat juga ulasan yang dikemukakan  oleh Ibrahim Ahmad. Konflik UMNO-PAS Dalam Isu Islamisasi.  Petaling Jaya: IBS Buku Sdn. Bhd, 1989.

[33]  Diane K. Mauzy and R.S. Milne, “ The Mahathir Administration in Malaysia,”  hlm. 635.

[34] Ia adalah dasar yang paling bersungguh yang pernah dihasilkan oleh UMNO. Tindakan simbolik yang dilakukan termasuklah penggunaan salam, pembinaan kompleks Islam, institusi pendidikan dan penyelidikan, persidangan antarabangsa, program Islam di radio dan televisyen dan kursus untuk masyarakat awam. Program yang lebih substantif juga digiatkan seperti penubuhan Universiti Islam Antarabangsa, pengenalan sistem perbankan, insuran dan sekuriti Islam, pindaan perlembagaan yang memberi lebih kuasa kepada pihak berkuasa Islam, reformasi kepada pentadbiran mahkamah dan undang-undang Islam dan usaha bersungguh untuk menyelaraskan pihak berkuasa Islam negeri.

[35] Bermula di pertengahan 1980-an, kerajaan Malaysia dengan program Islamisasinya telah cuba untuk menambah undang-undang dan institusi dimana kesemuanya adalah untuk meningkatkan peranan Islam dalam masyarakat, perkhidmatan awam dan swasta. Perdebatan dan perlaksanaan hukum Islam sepanjang tahun 1980-an berlaku atas beberapa faktor yang membabitkan faktor dalaman dan luaran. Proses memperteguhkan kesungguhan pemerintah dalam melaksanakan dasar-dasar Islam tergambar jelas dalam Rancangan Lima Tahun Malaysia. Dalam Rancangan Malaysia Kelima (1986-1990), pemerintah telah menegaskan bahawa ia tidak akan mengabaikan nilai-nilai Islam. Di dalam UMNO sendiri, selepas Dr. Mahathir menjadi Presiden UMNO, penegasannya dalam mempromosi Islam tergambar jelas dalam Ucapan Dasar Presiden pada Perhimpunan Agung UMNO ke 38 pada bulan September 1982 telah menegaskan tentang komitmen pemerintah terhadap perlaksanaan nilai-nilai Islam di Malaysia.. Lihat  Kamarulnizam Abdullah, The Politics os Islam in Contemporary Malaysia, hlm. 146

[36]   Team A mempunyai pemimpin seperti Dr. Mahathir,  Ghaffar Baba dan Anwar Ibrahim. Manakala Team B diketuai oleh Tengku Razaleigh, Musa Hitam dan Rais Yatim. Dalam persaingan ini ianya juga digambarkan dengan banyak dalam majalah humor. Sila lihat Ronald Provencher, “ Covering Malay Humor Magazines: Satire and Parody of Malaysian Political Dilemmas”, Crossroads, An Interdisciplinary Journal of Southeast Asian Studies, General Issue, Vol. 5, No. 2, 1990, hlm. 1-25.

[37] Dr. Mahathir menewaskan Tengku Razaleigh dengan 761 berbalas 718, manakala Ghaffar Baba mengalahkan Musa Hitam dengan 739 berbalas 699. Untuk melihat konflik UMNO secara mendalam, sila lihat Shamsul A.B. “The Battle Royal: 1987 UMNO Elections”, hlm. 170-188. Konsep nasionalisma Melayu telah dihuraikan sendiri oleh Musa Hitam. Nasionalisma: Krisis dan Kematangan. Kuala Lumpur: Pelanduk Publications,  1986.

[38] A. Effendy Choire, Islam-Nasionalisme UMNO-PKB: Studi Komparasi dan Diplomasi, Jakarta: Pensil-324. 2008, hlm. 163.

[39]  K. S. Nathan, ‘ Malaysia in 1988, The Politics of Survival’, hlm. 129-139. Lihat juga Norazit Selat. Ekonomi dan Politik Melayu. Kuala Lumpur : Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya,  1997.

[40] Kikue Hamayotsu, “ Islam and Nation Building in Southeast Asia: Malaysia and Indonesia in Comparative Perspective”, Pacific Affairs, Vol. 75, No. 3, Fall 2002, hlm. 364. Lihat juga Leete, Richard. Malaysia’s Demographic Transition: Rapid Development, Culture and Politics. Kuala Lumpur: Oxford University Press,  1996.

[41] Dr. Mahathir Mohammad, The Way Forward, Kertas kerja yang dibentangkan dalam Majlis Perniagaan Malaysia, Kuala Lumpur, 28 Februari 1991. Wawasan 2020 diperkenalkan setelah tamatnya Dasar Ekonomi Baru 1971-1990. Untuk melihat lebih lanjut tentang keberkesanan Dasar Ekonomi Baru, sila lihat K.S. Jomo, “ Whither Malaysia’s New Economic Policy?”, Pacific Affairs, Vol. 63, No. 4, Winter 1990-1991, hlm. 469-499. Begitu juga isu reformasi kewangan dan penyesuaian kepada Dasar Ekonomi Baru, rujuk Suresh Narayanan, “ Fiscal Reform in Malaysia, Behind a Successful Experience”, Asian Survey, Vol. XXXVI, No. 9, September 1996, hlm. 869-881. Untuk melihat keseluruhan konsep Wawasan 2020, sila rujuk Ahmad Sarji Abdul Hamid (ed.) Malaysia’s Vision 2020 : Understanding the Concept, Implications and Challenges.  Petaling Jaya : Pelanduk Publications, 1993.

[42] Walaupun kerajaan tidak melaksanakan hukum hudud dalam pentadbiran, ia disandarkan kepada pelbagai hujah, antaranya konsep tawassut (kesederhanaan) dan awlawiyyat (pengutamaan) yang disokong oleh sarjana Islam sedunia. Antaranya Syed Hossein Nasr, Fazlur Rahman, Ismail Faruqi, Sheikh Mohamad Ghazali, Yusuf Al-Qaradhawi dan Sheikh Azhar, Mohammad Sayed Tantawi. Untuk menginstitusikan pemikiran Islam terutamanya berkaitan dengan isu moral umat Islam dan juga menggerakkan dialog peradaban dan keagamaan, maka Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM) telah ditubuhkan. IKIM terlibat dalam penganjuran Seminar, penerbitan dan juga dialog peradaban. Sila lihat Judith Nagata, “Ethnonationalism versus Religious Transnationalism: Nation Building and Islam in Malaysia”, The Muslim World, Vol. LXXXVII, N0. 2, April 1997, hlm. 141.

[43] Lihat Ahmad Zaki Abdul Latif, Pengaruh Gerakan Islam Timur Tengah Terhadap Perkembangan Gerakan Islam Di Malaysia, 1971-2003, Tesis PhD, Jabatan Sejarah, Universiti Malaya.

[44] Lihat Judith Nagata,

[45] Kepimpinan ulama dari segi politik terutamanya di Kelantan dilakukan secara berterusan. Terutamanya berkaitan dengan urusan agama. Pemimpin PAS masih banyak mempunyai imej kekampungan dan kesederhanaan, dan pergaulan dan penglibatan mereka melalui kuliah subuh dan maghrib masih berjalan dan mendapat sambutan. Inilah kekuatan dan jaringan pengaruh PAS yang paling kental dan tidak pernah using dalam kehidupan masyarakat Melayu Kelantan sejak sekian lama. Lihat Hussain Mohamed, Pilihanraya Umum 1990. Lihat juga Mohamed Bakar, Ulama Pondok dan Politik Kepartian di Malaysia, 1945-85, Malaysia Masa Kini, Persatuan Sejarah Malaysia, Kuala Lumpur, 1985 dan penulis yang sama dalam Pondok, Pilihanraya dan Pemerintahan di Kelantan dalam Nik Safiah dan Wan Abdul Kadir, Kelantan dalam Perspektif Sosio Budaya, Siri Penerbitan Jabatan Pengajian Melayu, Bil. 3, Kuala Lumpur, Universiti Malaya, 1985.

[46]  Jamal Mohd Lokman Sulaiman, Biografi Tuan Guru Dato’Haji Dato’ Nik Abdul Aziz: Seorang Ulama serta Ahli Politik Malaysia di Abad ke-20, Kuala Lumpur: Sulfa Press, 1999,  hlm. 118.

[47]   Noraini Othman, Globalization, Islamic Resurgence, and State Autonomy. hlm. 259.

[48]  Nik Aziz Nik Mat, Kelantan : Universiti Politik Terbuka,  Nilam Puri: Ma’ahad ad-Dakwah Wal-Imamah, 1995, hlm. 236.

[49]  Mohamad Daud, Wan Mohd. Jamil dan Ramli Abdul Halim, Status Kelantan Pasti Berubah, Kota Bharu:   Urusetia Penerangan Kerajaan Negeri Kelantan, 2000, hlm. 119-121.

[50]  Nik Aziz Nik Mat, Ucapan dalam Majlis Perasmian Tabung Serambi Mekkah, Lundang, 6 April 1991.  Kuala Lumpur: PAS Pusat, 1991.

[51] Telah diluluskan oleh kesemua 36 ahli Dewan Undangan Negeri Kelantan. Bil ini telah dibuat oleh satu Jawatankuasa yang dipimpin oleh Ustaz Hadi Awang. Dua orang wakil rakyat UMNO turut menyokong mengundi deraf ini. Undang-Undang Syariah ini telah menetapkan beberapa kesalahan yang boleh dihukum hudud. Dalam Bahagian I telah memuatkan kesalahan seperti sariqah (mencuri), hirabah (menyamun), zina, qazaf (menuduh orang berzina), al-lian (tuduhan zina keatas isteri oleh suami), liwat, musahaqah (lesbian), ittiyan almaitah, ittiyan albahimah, syurb (minum arak) dan irtihad atau riddah. Bil ini juga memuatkan hukuman seperti qisas dan diyat (hutang darah). Lihat juga Mohammad Hashim Kamali, Islamic Law in Malaysia: Issues and Developments, Kuala Lumpur: Ilmiah Publishers,  2000.

[52]  Surat yang dihantar oleh Dr. Mahathir kepada Ustaz Nik Aziz Nik Mat bertarikh 15 Julai 1994. Diambil dari Ahmad Lutfi Othman, Mahathir Khianati Melayu, Batu Caves : Penerbitan Pemuda, 1994, hlm. 169-170.

[53] Lihat Ismail Yusof, Pemikiran dan Perjuangan Islam Nik Abdul Aziz Nik Mat, 1964-2004, Tesis PhD, Jabatan Sejarah, Universiti Malaya, 2009.

[54] Ibid,.

[55] Ibid,.

[56] Dr. Mahathir mengutuk tentang tatacara dunia yang dikuasai oleh definisi Barat tentang demokrasi dan hak asasi manusia. Dr. Mahathir mengakui bahawa hanya demokrasi yang sah sahaja dapat diterima sebagai sistem pemerintahan yang sah. Tetapi apakah hanya ada satu bentuk demokrasi atau ada hanya satu pakar sahaja yang dapat menafsirkannya. Dr. Mahathir mengutuk apa yang dianggapnya sebagai kemunafikan Barat yang meminggirkan prinsip-prinsip utama hak asasi, demokrasi dan keadilan demi kepentingan sendiri. Lihat Mahathir Mohammad, A Muslim Perspective on the New World Order, UN Forty-Six Session, New York September 24, 1991,Washington D.C: American Muslim Council, 1991, hlm. 7. Sikap Dr. Mahathir yang menyelar kemunafikan Barat dalam isu demokrasi kerapkali juga menyentuh strategi politiknya dalam negara yang cuba menghadkan demokrasi. Lihat Khoo Boo Teik. Paradoxes of Mahathirism.  Kuala Lumpur: Oxford University Press,  1995.

[57]  Kikue Hamayotsu, “ Islam and Nation Building in Southeast Asia” , hlm. 360.

[58] Krisis politik yang mempunyai kaitan dengan ekonomi banyak dibicarakan oleh Edmund Terence Gomez terutama dalam kaitan antara politik dan pegangannya dalam dunia korporat. Sila lihat Gomez, E.T. UMNO’s Corporate Investments.  Kuala Lumpur : Forum, 1990; Gomez, E.T., Political Business : Corporate Involvement of Malaysian Political Parties Townsville, Australia: James Cook University of North Queensland, 1994; Gomez, E.T. and K.S Jomo.  Malaysia’s Political Economy : Politics, Patronage and Profits Cambridge:Cambridge University Press, 1997 dan Gomez, E.T.  Money Politics in the Barisan Nasional. Kuala Lumpur: Forum, 1991.

[59] Telah berlaku satu perdebatan yang hebat antara Dr. Mahathir dengan ulama bermula dengan tiga wanita Melayu yang menyertai pertandingan ratu cantik di Selangor telah ditahan.[59] Begitu juga Mufti Sarawak telah memfatwakan haram kepada lelaki yang menyertai kejohanan bina badan. Dr. Mahathir telah mengkritik para ulama yang menumpukan perhatian kepada perkara kecil seperti menyimpan janggut dan pakaian menutup aurat kepada wanita sedangkan sepatutnya para ulama lebih menekankan kepada Islam yang moderat dan progresif. . James Chin, “ Malaysia in 1997, Mahathir’s Annus Horribilis”, hlm. 184-185.

[60] Terdapat penganalisis politik yang berpendapat krisis politik Mahathir-Anwar telah bermula semenjak 1996 lagi. Dalam pertandingan jawatan UMNO 1996, berlaku persaingan dalam jawatan Naib Presiden, Wanita dan Pemuda UMNO dimana dalam pertandingan jawatan Ketua Wanita dan Ketua Pemuda telah dimenangi oleh orang-orang Anwar iaitu Zaharah Sulaiman dan Ahmad Zahid Hamidi. James Chin, Malaysia in 1996, “ Mahathit-Anwar Bouts, UMNO Election, and Sarawak Surprise”, Asian Survey, Vol. XXXVII, No. 2, February 1997, hlm. 182.

[61]  Ianya berlaku juga walaupun bermula bulan Mei 1997 Dr. Mahathir  telah pergi bercuti selama dua bulan dan memberikan jawatan Pemangku Perdana Menteri kepada Anwar Ibrahim. James Chin, Malaysia in 1997, Mahathir’s Annus Horribilis, hlm. 184. Untuk melihat perkembangan politik di awal tahun 1998 dan bagaimana Dr. Mahathir mengukuhkan kedudukannya sebelum mengambil tindakan untuk memecat Anwar Ibrahim, sila lihat Greg Felker, “ Malaysia in 1998, A Cornered Tiger Bares Its Claws”, Asian Survey, Vol. XXXIX, No. 1, January/February 1999, hlm. 43-54.

[62]  Fathi Aris Omar. Patah Balek : Catatan Terpenting Reformasi. Petaling Jaya : SIRD, 2005 dan Wan Azizah Wan Ismail. Suara Hati Reformasi. Kuala Lumpur : R Publishing Services, 2003.

[63]  In-Won Hwang, ‘ Authoritarian and UMNO’s Factional Conflict’, hlm.  212. Lihat juga John Hilley, Malaysia: Mahathirism, Hegemony and the New Opposition.  London: Zed Books,  2001.

[64]  Isu ini telah dijelaskan dengan panjang lebar oleh Michael G. Peletz dalam Bab mengenai nilai Asia dan bentuk baru jenayah. Lihat Chapter Five, Producing Good Subjects, Asian Values and New Types of Criminality, Michael G. Peletz, Islamic Modern: Religion Courts and Cultural Politics in Malaysia, Princeton and Oxford: Princeton U.P, 2002, hlm. 239-290.

[65] Lihat Mohd Fadhli Ghani, Dewan Pemuda PAS Dalam Era Bertindak, Tesis MA, Jabatan Sains Politik, Universiti Kebangsaan Malaysia, 2003.

[66] Lihat Mohammad Redzuan Othman dan Shahruddin Baharuddin, ’ Islam Dan Politik Partisan: Peranan Badan Bukan Kerajaan Dalam Politik Kepartian’, dalam Demokrasi Dan Islam di sunting Mohd Izani Mohd Zain, Kuala Lumpur,Universiti Malaya.

[67] Lihat Mohd Fadhli Ghani, Dewan Pemuda PAS Dalam Era Bertindak, Tesis MA, Jabatan Sains Politik, Universiti Kebangsaan Malaysia, 2003.

[68] Lihat Azhar Yaakob, Strategi Dakwah Rasululah SAW,

[69] UPKN Terengganu, Perubahan Kerajaan Terengganu, UPKN Terengganu: Kuala Terengganu,tt, hlm.4.

[70] YAO Souchou, “ After the Malay Dilemma: The Modern Malay Subject and Cultural Logics of National Cosmopolitanism in Malaysia”, SOJOURN, Vol. 18, No. 2, 2003, hlm. 224-225. Lihat juga Meredith L. Weiss, “ The 1999 Malaysian General Elections, Issues, Insults, and Irregularities” , Asian Survey, Vol. XL, No. 3, May/June 2000, hlm. 420-422. Lihat juga Fan Yew Teng. Anwar Saga : Malaysia on Trial. Selangor : Genting Raya, 1999.

[71]  Murray Hiebert ”A Single Spark, FEER, 29 October 1998.

[72] Abdul Karim Abdullah. Melayu Hilang Keberanian? Suatu Polemik. Petaling Jaya: Pustaka Budaya Agensi Sdn. Bhd., 1998. Walaupun BN telah menyapu bersih kerusi Parlimen di 6 buah negeri dan mengekalkan kedudukan dua pertiga majoriti di Parlimen di mana BN telah memenangi 148 kerusi Parlimen, namun UMNO dikatakan merosot dari segi pencapaian kerusi berbanding dengan Pilihan raya 1995 dimana ianya berkurangan dari 94 kepada 72 kerusi. Kawasan di mana orang Melayu adalah dua pertiga pengundinya, UMNO cuma menerima 48.6 peratus undi berbanding dengan 60.8 peratus di kawasan yang sama pada tahun 1995. UMNO kehilangan sokongan dari orang Melayu di beberapa negeri. Di Kelantan UMNO cuma memenangi 2 kerusi dari 43 keseluruhannya dengan undi 39.13 peratus. Di Terengganu pula UMNO kehilangan kerajaan apabila cuma menang 4 kerusi dengan undi keseluruhan 41.4 peratus. Manakala di Kedah, BN kehilangan 10 kerusi dengan cuma memenangi 24 kerusi.

[73] Vidhu Verma, Malaysia: State and Civil Society in Transition, Lynne Rienner Publisher: Boulder, London, 2002, hlm. 113. Dicetak semula dalam versi Malaysia, Vidhu Verma. Malaysia : State and Civil Society in Transition. Petaling Jaya : Strategic Information Research Development SIRD,  2004.

[74]  John Funston, “Malaysia “ hlm.  60

[75] Fealy 2003:45 Md. Shukri Shuib, ‘ Islamisasi dan Demokrasi Dalam Politik Islam di Malaysia’, hlm. 226. Juga lihat Greg Fealy, ‘ Islam in Southeast Asia: Domestic Pietism, Diplomacy and Security’, dalam Mark Beeson (ed.) Contemporary Southeast Asia, Regional Dynamics, National Differnces. New York: Palgrave Macmillan, 2004, hlm. 98-117.

[76]  New Sunday Times, September 30, 2001.

[77] Wan Zahidi Wan Teh sebagai contohnya menyatakan bahawa Malaysia boleh dikategorikan sebagai negara Islam kerana ia telah memenuhi kriteria sebuah negara Islam. Bagi beliau negara Islam mestilah memenuhi ciri-ciri berikut. Pertamanya pemerintahan dan pertahanan wilayah berada ditangan orang Islam dimana negara yang aman yang berada dibawah pengawasan orang Islam atau dimana undang-undang Islam dilaksanakan oleh pemerintah Islam berdasarkan hukum fiqh, lihat Wan Zahidi Wan Teh, Malaysia Adalah Sebuah Negara Islam, Jabatan Hal Ehwal Khas, Kementerian Penerangan Malaysia, 2001. Manakala Abdul Manaf Ahmad pula menghujahkan bahawa negara Islam mestilah bersandarkan kepada ijtihad. Bagi beliau Malaysia telah memenuhi syarat tersebut kerana Malaysia mengiktiraf Islam sebagai agama rasmi, Allah s.w.t sebagai satu-satunya Tuhan yang layak disembah, terdapat seorang Perdana Menteri yang mewakili rakyat dan perlaksanaan sistem syura apabila sistem Parlimen diamalkan. Bagi beliau Malaysia adalah sebenarnya negara Islam dengan mempunyai Perlembagaan yang tidak bertentangan dengan Islam. Lihat Abdul Manaf Hj. Ahmad, Malaysia Negara Islam : Perlembagaan Tidak Bercanggah Dengan Islam, Kuala Lumpur, Yayasan Dakwah Islamiah Malaysia, 2000. Manakla cendikiawan UMNO, Nakhaie Hj. Ahmad pula membuat analisa bahawa Malaysia telah mengiktiraf Islam secara rasminya sebagai agama Persekutuan dan kerajaan secara konsisten telah bekerja untuk memastikan supaya idealisma Islam dapat dicapai. Walaupun Malaysia dikatakan sebagai negara yang  mepunyai pelbagai budaya dan etnik, kuasa sebenarnya adalah terletak ditangan orang Islam. Nilai-nilai Islam dapat diperlihatkan dengan jelas di dalam politik, budaya, undang-undang dan ekonomi walaupun terdapat banyak halangan dalam perlaksanaannya. Disamping itu sistem demokrasi berparlimen yang dilaksanakan di Malaysia adalah mirip kepada konsep Musyawarah seperti yang diperakui oleh Islam.. Lihat Nakhaie Ahmad, Kenegaraan Malaysia Dari Perspektif Islam, Kuala Lumpur, Yayasan Dakwah Islamiah Malaysia, 2000. 

[78] Bridget Welsh melihat perdebatan ini sebagai kelahiran social kontrak yang baru (emerging new social contract). Bridget Welsh, Tears and Fears Tun Mahathir’s Last Hurrah, hlm. 152. Lihat juga Mohammad Abu Bakar. Polemik Negara Islam dan Pembudayaan Politik Malaysia. Selangor : INMIND,  2002. 

[79] Mahathir Mohamad,  ’ Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam dalam buku Malaysia Sebagai  Sebuah Negara Islam dalam IKIM’, Kuala Lumpur : 2005, hlm.. 8

[80] Kerajaan juga menganjurkan Persidangan Antarabangsa tentang Islam dan Politik yang telah membariskan tokoh-tokoh akademik ternama dalam Politik Islam. Antara tokoh-tokoh tersebut ialah Dr. Mohamed Fathi Osman (Islam, Human Rights and Democracy, Jacques Waardenburg (Islamic Movements 1970-2000: A Descriptive Exploration), Mona Abaza (Tanwir, Islamisation and the State in Egypt), Abdel Wahab el-Affendi (The Criminal State, the Ethical State and The Third Option: Towards a New Theory of the Modern Muslim State), Ahmet Davutoglu (Reassessment of the Experience of the Islamic State: A Comparative Analysis of the Fundamental Change), Arif Jamal (Politics of Islamic Movements with Special Reference to South Asia), Azyumardi Azra (Politics of Islamic Movements with Special Reference to Southeast Asia), Ziba Mir-Hosseini (The Islamic State in Iran: An Unfinished Project). Mohd Hashim Kamali (The Islamic State: Its Concept, Origins and Characteristics), and Mohd Khalid Masud (The Concept of an Islamic State). Sila Rujuk makalah dalam Kuala Lumpur International Forum on Islam, 19-21 julu 2002, Sheraton Imperial, Kuala Lumpur.

[81] Lihat Mohammad Redzuan Othman dan Shahruddin Baharuddin, ’ Islam Dan Politik Partisan: Peranan Badan Bukan Kerajaan Dalam Politik Kepartian’, dalam Demokrasi Dan Islam di sunting Mohd Izani Mohd Zain, Kuala Lumpur,Universiti Malaya.

[82] Banyak penulisan yang menyentuh tentang politik Islam daripada kacamata yang berbeza terutama atas justifikasi keselamatan selepas 11 September 2001. Mereka berpendapat pandangan politik Islam yang ekstrem ini perlu diimbangi oleh golongan moderat Islam yang lebih majority untuk mengelakkan daripada konflik di Asia Tenggara. Lihat tulisan Abuza, Z, Tentacles of Terror: Al-Qaeda’s Southeast Asian Networks, Contemporary Southeast Asia 24(3);2002,  hlm. 427-465 dan Abuza, Z, Militant Islam in Southeast Asia: Crucible of Terror, Boulder, CO: Lynne Rienner, 2003. Begitu juga tulisan Gunaratna, R. Inside Al Qaeda: Global Network of Terror, New York: Columbia University Press, 2002 dan  Rabasa, A. M. Political Islam in Southeast Asia: Moderates, Radicals and Terrorist, Adelphi Paper 358, London: International Institutes for Strategic Studies, 2003.

[83]  Hari Singh, “ Malaysia’s National Security: Rhetoric and Substance” , Contemporary Southeast Asia 26, No. 1, 2004, hlm. 18.

[84]  Justifikasi kerajaan untuk menarik balik subsidi ini adalah kerana sekolah in menjadi pusat kepada propaganda anti kerajaan dan tidak mengajar dan melatih pelajar kepada ajaran Islam sebenar.  Sekolah Agama Rakyat ini juga dituduh sebagai pusat menyemai Islam militant dan juga merupakan akar umbi kepada sokongan PAS. Lihat Maznah Mohamad, “ Malaysia in 2002: Bracing for a Post-Mahathir Future”,  hlm. 156.

[85] Lihat Azahar Yaakob, Strategi Dakwah Rasululah SAW,

[86] Minit Mesyuarat Jawatankuasa PAS Pusat, 11 Mei 2005,hlm.5, dipetik dalam Azahar Yaakob, Strategi Dakwah Rasulullah, hlm.267.

[87]  Penyata tahunan PAS 2001/2002, hlm.20.

[88] Rakan-rakan dalam Barisan Alternatif berpandangan bahawa pemaparan dokumen tersebut kepada umum adalah tidak sesuai dengan masanya kerana ianya menghampiri Pilihan Raya Umum yang akan mempunyai risikonya. Dr.Wan Azizah selaku Presiden Keadilan sendiri berpandangan ia akan melemahkan harapan untuk berjaya dalam pilihan raya akan datang. DAP juga mengambil kesempatan untuk keluar dari BA dan memaparkan diri sebagai pejuang kepada sekularisma di Malaysia. Lihat Dzulkifli Ahmad, Blind Spot: The Islamic State Debate, NEP and Other Issues, Kuala Lumpur:  Harakah, 2007, hlm.. 136.

[89]  Ibid. hlm. 142-150.

[90] Lihat Norazlan Hadi Yaacob dan Shahruddin Baharuddin, Hubungan Pembangkang Islam Dan Bukan Islam Di Malaysia, 1986-2008, Kertas Kerja yang dibentangkan dalam Seminar Antarabangsa Islam Dalam Masyarakat Malaysia, Universiti Malaya, Kuala Lumpur, 5-9 Oktober 2010.

[91] Bridget Welsh, “ Malaysia at 50” , Curret History, 2005, hlm.173-179.

[92] Lihat Mohammad Redzuan Othman, Azami Zaharim dan Ahmad Azam Abdul Rahman, ‘ Persepsi Terhadap Pendekatan Islam Hadhari dan Kekalahan Barisan Nasional Dalam Pilihan Raya Umum ke-12’ , dalam Worran Kabul et. al. Politik Malaysia: Lanskap Politik,Kota Kinabalu : ITM,2009,  hlm. 445-463.

[93] Bermula tahun 2005, PAS telah mula merangka strategi dengan menegaskan kembali dasar-dasar perjuangan PAS. Presiden PAS dalam Ucapan Dasar Muktamar Tahunan PAS Kali ke 51 telah menggariskan Tujuh Paksi besar. Paksi 1: Perumusan Visi dan Misi perjuangan yang berteraskan fikrah Islam yang somimah – jati dan suci, yang diolah secara terkini. Paksi 2: Strategi parti dan pelan tindakan yang realistic serta mampu menangani tuntutan- cabaran persaingan politik semasa. Paksi 3: Kesepaduann dan gandingan kepemimpinan yang serasi dengan konteks reality dan tahap perjuangan parti kini. Paksi 4: Pengembelingan keiltizaman seluruh ahli yang mendukungi parjuangan dengan kejelasan fikrah perjuangan parti. Paksi 5: Pemantapan pentarbiyahan dan latihan bagi meningkatkan keterampilan yang menepati tuntutan dakwah- siasah perjuangan, Paksi 6: Pengurusan parti yang mantap dan organisasi yang bersedia untuk memanfaatkan kaedah pengurusan mutakhir. Paksi 7: Program dakwah dan siasah yang melebarkan sokongan yang merentasi semua kelompok dan segmen rakyat dan pengundi. Sila lihat Riduan Mohamad Nor, Abdul Hadi Awang. Murabbi, Ideologue, Pemimpin. Selangor: Jundi Resources, 2009, hlm.204-203.

[94] Chandra Muzaffar menyebutkan kejayaan Abdullah bergantung sepenuhnya kepada bagaimana caranya menukar kaedah Islam yang dogmatic kepada pemahaman Islam yang lebih moden dan progresif terutamanya isu-isu tentang Islam yang perlu diselesaikan seperti Undang-undang keluarga Islam, kurikulum untuk pelajar Islam dan orientasi guru-guru Islam. Tadbir urus yang baik atau good governance telah diharapkan untuk menjadi dasar kerajaan terutamanya dalam memulihkan integriti beberapa institusi seperti kehakiman, dewan perundangan dan perkhidmatan awam. Rakyat menuntut supaya penghapusan rasuah yang dijanjikan dapat dilakukan dengan segera dengan mengujudkan  Agensi Badan Pencegahan Rasuah yang bebas dari eksekutif. Begitu juga dengan isu politik wang yang membarah perlu dirombak supaya masyarakat yang lebih beretika dapat diujudkan.  Tetapi dalam perlantikan pertama kabinet selepas Pilihan raya umum ke 11, 2004, Abdullah Badawi masih mengekalkan kebanyakkan pemimpin lama yang telah dikaitkan dengan pelbagai isu dalam zaman Dr. Mahathir. Lihat Chandra Muzaffar, “ Malaysians Hope for Reform”, Far Eastern Economic Review, April 8, 2004,  hlm. 24.

[95] Bridget Welsh sendiri telah menganalisa beberapa kelemahan Abdullah Ahmad Badawi sebelum PRU ke-12 lagi apabila beliau memberikan beberapa kelemahan seperti meningkatnya ketegangan etnik, meningkatkan lagi kebergantungan kerajaan kepada sistem pernaungan dan kelemahan daripada segi membuat keputusan. Bridget Welsh, “ Malaysia at 50” , Curret History, 2005, hlm.173-179. Lihat juga Yahaya Ismail, Tsunami Politik Anti Pak Lah, Kuala Lumpur: Usaha Teguh Sdn Bhd., 2008 dan S.H. Alattas, Gerhana Raja dan Malaysia Today, Kuala Lumpur: JB News Media Network, 2008.

[96]  Lihat Azizan Ahmad, BN Menang Dalam Kekalahan, Kuala Lumpur: Arjuna Anggun Publication, 2009.

[97] Syed Serajul Islam, “ 2008 Elections and the Political System of Malaysia: A Political Tsunami” , Asian Profile, Vol. 36, No. 3, June 2008, hlm. 267.

[98] Dzulkefly Ahmad, “ The Political Tsunami Explained” , dalam Nathaniel Tan and John Lee,  Political Tsunami: An End to Hegemony in Malaysia?, Kuala Lumpur: Kinibooks, 2008, hlm. 29. Lihat juga Johan Saravanamuttu, “ Malaysia: Political Transformation and Intrigue in an Election Year”, dalam Daljit Singh (ed.), Southeast Asian Affairs 2009, 2009, hlm. 175.

[99] Johan Saravanamuttu, “ Malaysia: Political Transformation and Intrigue in an Election Year”, hlm. 176.

[100]  Menurut kajian yang dilakukan oleh Mohammad Redzuan Othman selepas dua bulan Pilihan raya Umum ke-12 berdasarkan kajian yang melibatkan 3443 responden, 54.16 peratus responden menolak pelaksanaan Islam Hadhari, manakala hanya 45.84 peratus menerimanya. Mohammad Redzuan Othman, “ Pendekatan Islam Hadhari dan Pilihan Raya Umum ke 12”, hlm. 174. Matthias Chang pula meletakkan segala kesalahan kepada Abdullah Ahmad Badawi terutamanya dari segi kepimpinan dan ketegasnnya sebagai pemimpin, selain daripada masalah peribadi beliau. Lihat  Matthias Chang, Will Barisan Nasional Survive Beyond 2010, Kuala Lumpur: 21st Century Strategic Studies, 2008.

[101]  Farish A. Noor, Rest in Peace, Islam Hadhari, http://blog.rest-in-peace-islam-hadari/

[102] Muhamad Nadzri dalam analisisnya menyebutkan beberapa faktor kekuatan Anwar Ibrahim. Antaranya ialah dirinya sebagai ideolog, berwibawa, berkarisma, popular dan berupaya memberikan alternatif yang bermakna. Keduanya pula ialah keupayaannya mengkoordinasi kekuatan dan strategi parti-parti oposisi dalam menyaingi BN. Muhamad Nadzri Mohamed Noor, Politik Malaysia di Persimpangan: Praktik Politik dalam PRU 2008 dan Kontemporari, Petaling Jaya: SIRD, 2009, hlm. 51.

[103]  hlm. 17.

[104] Neil Khor Jin Keong dan Khoo Kay Peng dalam bukunya Non Sectarian Politics in Malaysia telah memberikan beberapa faktor kenapa DAP berjaya di Pulau Pinang. Pertamanya ialah isu Ketua Menteri Pulau Pinang, isu Hindraf, gerakan Anything But UMNO (ABU), isu Khairy Jamaluddin, serangan Dr. Mahathir kepada Abdullah, faktor Anwar Ibrahim, kekacauan etnik dan agama dan kelemahan dalam Gerakan sendiri sebagai sebuah parti. Neil Khor Jin Keong dan Khoo Kay Peng, Non Sectarian Politics in Malaysia: The Case of Parti Gerakan Rakyat Malaysia, Kuala Lumpur: Trafalgar Publishing House, 2008, hlm. 134-175.

[105]  Parti Islam SeMalaysia, Menuju Negara Berkebajikan, Dokumen Manifesto PAS PRU 12, 2008. Lihat juga Johan Saravanamuttu, “ A Tectonic Shift in Malaysian Politics” , dalam Ooi Kee Beng et. al., March 8, ISEAS: Singapore, hlm. 51.

[106] Lihat Wong Chin Huat dan James Chin, “ Malaysia Electoral Upheaval ”, Jurnal Of Democracy, Volume 20, No 3, July,2009.

[107] Lihat Kamaruddin Jaafar, Krisis Ketuanan Melayu, IKDAS: Kuala Lumpur, 2010.

[108] Lihat Wan Abdul Rahman Wan Latif, Teori Domino : PRU 13 BN Tumbang,, Jundi Resoureces: Selangor, 2010.

Bahan Bacaan

Ahmad Zaki Abdul Latif, Pemikiran Gerakan Islam Timur Tengah Dalam Perkembangan Pemikiran Agama Dan Politik Masyarakat Melayu 1971-1998 .Tesis PhD, Jabatan Sejarah.:Universiti Malaya, 2003.

Abuza, Zachary, Militant Islam in Southeast Asia: Crucible of Terror. London: Lynne Rienne Publishers Inc. 2003.

Ahmad Fauzi Abdul Hamid,“ Islam and Violence in Malaysia”, Singapore: S. Rajartnam School of International Studies Singapore.2007.

Azahar Yaakub, Strategi Dakwah Rasulullah Dalam Pembentukan Negara: Kajian Perlaksanaannya oleh Parti Islam SeMalaysia, Tesis PhD Universiti Malaya, 2005

Barisan Alternatif, Kearah Malaysia Yang Adil, Manifesto Bersama Barisan Alternatif. Kuala Lumpur: Angkatan Edaran Enterprise, 1999.

Chandra Muzaffar, Malaysians Hope for Reform, Far Eastern Economic Review, April 8, 2004; 167

Chin, James, The 1995 Malaysian General Election, Mahathir’s Last Triumph?, Asian Survey, Vol. XXXVI, No. 4, April 1996.

_____________. Malaysia in 1996, Mahathit-Anwar Bouts, UMNO Election, and Sarawak Surprise, Asian Survey, Vol. XXXVII, No. 2, February 1997.

_____________, Malaysia in 1997, Mahathir’s Annus Horribilis, Asian Survey, Vol. XXXVIII, No. 2, February 1998.

_____________, A New Balance: the Chinese Vote in the 1999 Malaysian General Election, South East Asian Research, Vol. 8, No. 3, November 2000.

Diane K. Mauzy and R.S. Milne, “ The Mahathir Administration in Malaysia : Discipline Through Islam”, Pacific Affairs, Vol. 56, No.4 1983/84, hlm. 631.

Funston, John. Malay Politics in Malaysia: A Study of the United Malays National Organisation and Parti Islam, Kuala Lumpur: Heinemann Asia, 1980

Funston, John, Challenge and Response in Malaysia: The UMNO Crisis and the Mahathir Style’, Pacific Review, 1,4. 1988.

Farish A. Noor, Blood, Sweat and Jihad: The Radicalization of the Political Discourse of the Pan-Malaysian Islamic Party (PAS) from 1982 Onwards, Contemporary Southeast Asia, A Journal of International and Stretegic Affairs, Vol. 25, No. 2, August 2003.

Farish A. Noor, Blood, “ Sweat and Jihad: The Radicalization of the Political Discourse of the Pan-Malaysian Islamic Party (PAS) from 1982 Onwards” , Contemporary Southeast Asia,  A Journal of International and Stretegic Affairs, Vol. 25, No. 2, August 2004.

Hari Singh, “ Malaysia’s National Security: Rhetoric and Substance” , Contemporary Southeast Asia 26, No. 1, 2004,

Hussain Mohamed, Pilihanraya Umum 1990: Budaya Politk Orang Melayu Kelantan, Jurnal Sarjana, 1990.

Kamaruddin Jaffar, Pilihanraya 1999 dan Masa Depan Politik Malaysia. Kuala Lumpur: IKDAS,  2000.

K. S. Nathan, ‘ Malaysia in 1988, The Politics of Survival’, hlm. 129-139. Lihat juga Norazit Selat. Ekonomi dan Politik Melayu. Kuala Lumpur : Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya,  1997.

Kikue Hamayotsu, “ Islam and Nation Building in Southeast Asia: Malaysia and Indonesia in Comparative Perspective”, Pacific Affairs, Vol. 75, No. 3, Fall 2002, hlm. 364.

Khong Kim Hoong ‘Results of the 1986 Malaysian General Election’, Review of Malaysian and Indonesian Affairs, 20,2. Summer 1986: 186-215, 1986.

_______________. Malaysia’s General Election, 1990: Continuity, Change and Ethnic Politics. Research Notes and Discussion Papers No. 74, Singapore: Institute Of Southeast Asian Studies, 1991.

Khadijah Md. Khalid, “Voting for change? Islam and Personalized politics in 2004 general election”, dalam Terence Gomez, Edmund (ed.). 2007. Politics in Malaysia: The Malay Dimension. London: Routledge, 2007.

Martinez, P.A., “The Islamic State or the State of Islam in Malaysia, Contemporary Southeast Asia. Vol. 23. No. 3, December 2001. Institute of Southeast Asian Studies: Singapore, 2001.

________________. Malaysia in 2004: Abdullah Badawi Defines his Leadership, Southeast Asian Affairs 2005.

Mujahid Yusof Rawa . Wajah Baru Politik Malaysia.  Selangor : Anbakri Publika, 2009.

Mohammad Abu Bakar. Polemik Negara Islam dan Pembudayaan Politik Malaysia. Selangor : INMIND,  2002.

Mohammad Agus Yusof, Politik Kelantan Selepas Pilihanraya Umum 1990. Bangi: Institut Alam dan Tamadun Melayu, UKM, 1991.

Mohd Fadhli Ghani, PAS dan Tahalul Siasi Dalam Masyarakat Plural Di Malaysia, kertas kerja bengkel Tarbiyah anjuran alumni 2002, Akademi Pengajian Islam, 10 Mac 2003,

Muhamad Nadzri Mohamed Noor,  Politik Malaysia di Persimpangan: Praktik Politik dalam PRU 2008 dan Kontemporari, Petaling Jaya: SIRD, 2009

Mohd Izani Mohd Zain, Demokrasi dan Dunia Islam : Perspektif Teori dan Praktik, Penerbit Universiti Malaya : Kuala Lumpur, 2007

Mohammad Redzuan Othman dan Shahruddin Baharuddin, ’ Islam Dan Politik Partisan: Peranan Badan Bukan Kerajaan Dalam Politik Kepartian’, dalam Demokrasi Dan Islam di sunting Mohd Izani Mohd Zain, Kuala Lumpur,Universiti Malaya.

Mohammad Redzuan Othman, Azami Zaharim dan Ahmad Azam Abdul Rahman, ‘ Persepsi Terhadap Pendekatan Islam Hadhari dan Kekalahan Barisan Nasional Dalam Pilihan Raya Umum ke-12’ , dalam Worran Kabul et. al. Politik Malaysia: Lanskap Politik,Kota Kinabalu : ITM,2009,

Muhammad Nur Manuty, Perception Of Social Change in Cotemporary Malaysia: A Critical Analysis Of ABIM Role And Imapct Among Muslim Youth. Tesis PhD, Temple University, 1987.

Nathaniel Tan and John Lee,  Political Tsunami: An End to Hegemony in Malaysia?, Kuala Lumpur: Kinibooks, 2008

Nagata, J. 1980. “ Religious Ideology and Social Change: The Islamic Revival in Malaysia,”. Pacific Affairs, 53: 3: Fall 1980: 405-439.

Nagata, The Reflowering Malaysia Islam, University British Colombia :Vancouver, 1987.

Norazlan Hadi Yaacob dan Shahruddin Baharuddin, Hubungan Pembangkang Islam Dan Bukan Islam Di Malaysia, 1986-2008, Kertas Kerja yang dibentangkan dalam Seminar Antarabangsa Islam Dalam Masyarakat Malaysia, Universiti Malaya, Kuala Lumpur, 5-9 Oktober 2010.

Ooi Kee Beng et. al., March 8, ISEAS: Singapore,2009

Parti Islam SeMalaysia, Menuju Negara Berkebajikan, Dokumen Manifesto PAS PRU 12, 2008.

Riduan M. Nor, Mengenggam Bara : Menelusuri Perjuangan 50 Tahun Dewan Pemuda PAS Pusat dan Kezaliman ISA, Kuala Lumpur: Penerbitan Ahnaf, 2003.

Safie Ibrahim, The Islamic Party  Of Malaysia : Its Formative Stages and Ideology. Nuawi Ismail: Pasir Putih, 1981,

Syed Ahmad Hussein,’ Politik Muslim dan Demokrasi di Malaysia : Anjakan, Pertemuan dan Landasan Baharu Dalam Persaingan Politik,’ dalam Mohd Izani Mohd Zain, Demokrasi dan Dunia Islam : Perspektif Teori dan Praktik, Penerbit Universiti Malaya : Kuala Lumpur, 2007.

Stark, Jan, “ The Islamic Debate in Malaysia: The Unfinished Project”, South East Asia Research, 11, 2, n.d.

____________. “ Constructing an Islamic Model in Two Malaysian States: PAS Rule in Kelantan and Terengganu.”,  SOJOURN Vol. 19, No. 1, 2004.

Sothi Rachagan, S. ‘The 1986 Parliamentary Elections in Peninsular Malaysia’, in Institute of Southeast Asian Studies, Southeast Asian Affairs Singapore: ISEAS, 1987.

Shamsul A.B.  ‘The Battle Royal: The UMNO Elections of 1987, in Institute of Southeast Asian Studies, Southeast Asian Affairs, Singapore: ISEAS. 1988.

_______________., “Religion and Ethnic Politics in Malaysia”, in C. Keyes, L. Kendall and H. Hardcore (eds.) Asian Visions of Authority: Religion and the Modern States of East and Southeast Asia, Honolulu: University of Hawaii Press, 1994

Shanti Nair, Islam in Malaysian Foreign Policy, London and Singapore: Routledge and ISEAS, 1997, hlm. 112.

Tan Chee Beng, “ The 1986 Election and Ethnic Relations” , Aliran Monthly September/October, 1986. 

Welsh, B., “ Attitudes Toward Democracy in Malaysia, Challenges to the Regime?”, Asian Survey, Vol. XXXVI, No. 9, September 1996.

_________.”  Real Change? Electoral Behavior in the Reformasi Era”, dalam Edmund Terence Gomez    (ed.), The State of Malaysia: Ethnicity, Equity and Reform, London: Routledge Curzon, 2004.

_______________, “ Malaysia in 2004, Out of Mahathir’s Shadow?”, Asian Survey, Vol. XLV, No. 1, January/February 2005.

Weiss, Meredith L. “ The 1999 Malaysian General Elections, Issues, Insults, and Irregularities”, Asian Survey, Vol. XL, No. 3, May/June 2000.

Zulkifli Sulong,  Politik Abad ke 21 : Perubahan Ataupun Harapan Palsu. Selangor : The Malaysian Insider. 2009